ص:2

ص:3

ص:4

ادله اثبات عصمت ائمه علیهم السلام.. 39 [1]

دلیل عقلی بر اثبات عصمت ائمه علیهم السلام.. 39 [2]

ادله نقلی و ادله قرآنی بر اثبات عصمت ائمه علیهم السلام.. 39 [3]

اولی الامر چه کسانی هستند؟. 41 [4]

4. بررسی معنای لغوی مفهوم مخالف... 42 [5]

واژة «مخالف» در قرآن کریم. 42 [6]

مفهوم اصطلاحی مخالف... 45 [7]

مخالفان سیاسی.. 45 [8]

مخالفان فکری.. 46 [9]

5. مفهوم شناسی واژه های همسو. 46 [10]

سنت... 46 [11]

ادب... 47 [12]

اخلاق.. 48 [13]

سیرة علوی و سیرة ائمه علیهم السلام.. 48 [14]

سیرة صحابه. 54 [15]

سیرة شیخین.. 55 [16]

6. حجّیت و اعتبار سیره 55 [17]

منابع و راههای اثبات سیره 56 [18]

قرآن کریم. 57 [19]

خبر. 58 [20]

تاریخ.. 61 [21]

فصل اول: [22]

1.اوضاع سیاسی عصر حضور ائمه علیهم السلام [23]

2. اصول و مبانی مبارزه در اسلام

ص:6

مقدمه. 65 [1]

1. ویژگیهای حکومت های عصر حضور. 66 [2]

ویژگی های دوران خلفا 67 [3]

رعایت نشدن عدالت اقتصادی.. 69 [4]

گرایش های نژادپرستانه و قوم گرایی.. 69 [5]

بدعت ها و تحریف ها 70 [6]

فساد اجتماعی.. 70 [7]

2. ویژگی های حکومت امویان و عباسیان. 72 [8]

زندگی اشرافی، عیاشی و هوس رانی.. 73 [9]

سوء استفاده از بیت المال. 74 [10]

اختناق سیاسی و ظلم و ستم. 75 [11]

سخت گیری فوق العاده نسبت به شیعیان و علویان. 76 [12]

فریب کاری و تظاهر به دینداری.. 78 [13]

احیای ارزش های جاهلی.. 80 [14]

3. دلایل مخالفت حاکمان جور با ائمه علیهم السلام.. 81 [15]

قدرت طلبی و پیروی از هواهای نفسانی.. 81 [16]

محبوبیت مردمی ائمه علیهم السلام.. 84 [17]

حسادت ورزی و رقابت... 89 [18]

جایگاه دینی و علمی اهل بیت علیهم السلام.. 92 [19]

مرجعیت علمی اهل بیت در قرآن مجید. 94 [20]

آیة ذکر. 94 [21]

راسخان در علم. 95 [22]

4. علم کتاب نزد کیست؟. 96 [23]

آیة تطهیر. 96 [24]

اجر رسالت... 97

ص:7

حدیث ثقلین.. 98 [1]

حدیث رفع اختلاف... 99 [2]

علی علیه السلام داناترین فرد امت... 99 [3]

علی اولین مسلمان. 99 [4]

امان امت... 99 [5]

حدیث سفینه. 100 [6]

داناترین مردم به کتاب و سنت... 100 [7]

درخت نبوت... 100 [8]

جانشینان پیامبر دوازده نفرند. 101 [9]

اصول و مبانی مبارزه ائمه اطهار علیهم السلام. 109 [10]

استیلای مسلمین.. 110 [11]

پاسداری از مرزهای ایدئولوژیک... 114 [12]

استقرار عدالت... 120 [13]

مبارزه با ستمگران. 124 [14]

تولی و تبرّی.. 127 [15]

فصل دوم: [16] نحوه تعامل  ائمه علیهم السلام [17] با حکومتها [18]

مقدمه. 131 [19]

1. شیوة فرهنگی.. 134 [20]

مبارزه با بدعت ها و انحرافات فرهنگی.. 135 [21]

گسترش علوم اسلامی.. 140 [22]

تربیت شاگردان. 146 [23]

یادآوری حادثة جانگداز عاشورا 151 [24]

بهره گیری از دعا و نیایش.... 152 [25]

2. شیوة سیاسی.. 155 [26]

نقد حاکمیت مخالفان. 155

ص:8

نفی مشروعیت از حاکمیت مخالفان. 157 [1]

صلح و مدارا 162 [2]

نهی از همکاری با حکومت... 167 [3]

نفوذ در دستگاه حکومت... 169 [4]

تشکیل سازمان وکالت... 171 [5]

بهره گیری از سپر تقیه. 174 [6]

معنای لغوی و اصطلاحی.. 177 [7]

تقیه در قرآن. 178 [8]

اقسام تقیه. 178 [9]

تقیة خوفیه. 179 [10]

تقیة مداراتیه. 179 [11]

شواهد تاریخی تقیه در زندگانی ائمه علیهم السلام.. 179 [12]

تقیه در دوران غیبت صغرا 204 [13]

تذکری دربارة تقیه و مدارا 206 [14]

نتیجه و بررسی.. 208 [15]

3. شیوة اجتماعی.. 210 [16]

ایجاد ارتباط با مردم. 210 [17]

تدبیر امور مالی و اقتصادی.. 213 [18]

سازماندهی و ادارة شیعیان. 216 [19]

گره گشایی از مشکلات اجتماعی مردم. 218 [20]

توصیة حاکمان به مدارا با مردم. 219 [21]

4. شیوة نظامی.. 223 [22]

مبارزه و جنگ مسلحانه در صورت وجود شرایط.. 225 [23]

جنگ صفین.. 225 [24]

اقدامات امام علی علیه السلام به منظور هدایت خوارج.. 230

ص:9

بردباری امام در برابر اهانتهای خوارج.. 232 [1]

شیوة برخورد امام در برابر اقدام مسلحانة خوارج.. 235 [2]

جنگ امام حسن علیه السلام و معاویه. 239 [3]

قیام عاشورا فلسفه و اهداف آن. 241 [4]

ائمه اطهار علیهم السلام و قیام های ظلم ستیز. 250 [5]

قیام توابین (65 ق) 250 [6]

قیام مختار(66ق) 252 [7]

قیام زید (121 یا 122ق) 255 [8]

قیام حسین بن علی؛ شهید فخ (169 ق) 258 [9]

نتیجه و بررسی.. 261 [10]

فصل سوم: [11] اصول حاکم بر سیرۀ ائمه علیهم السلام [12]

در برخورد با حکومت ها [13]

1. تحقق بخشیدن به رهبری دینی (امامت و ولایت) 265 [14]

2. رعایت اصول و احکام دینی.. 267 [15]

3. پرهیز از ایجاد اختلاف... 269 [16]

4. حق مداری و رحمت الهی منشأ همة خیرات... 270 [17]

5. هدایت، ارشاد و مدارا 273 [18]

6. آگاهی بخشی و مبارزه با جهل و گمراهی.. 275 [19]

7. مصلحت مسلمانان و همکاری مصلحتی.. 281 [20]

8. آینده نگری و دور اندیشی.. 291 [21]

9. ضرورت حفظ نظام الهی.. 295 [22]

10. عدالت گستری و مبارزه با ظلم. 297

ص:10

فصل چهارم: [142] پاسخ به  چند پرسش در باره نحوه [143]

تعامل ائمه علیهم السلام با حکومتها [144]

1. علل سکوت امام علی علیه السلام.. 303 [145]

2. همکاری امیرمؤمنان علیه السلام با عمر و عثمان و راهنمایی ایشان. 310 [146]

3. علل صلح امام حسن علیه السلام با معاویه. 311 [147]

ناهماهنگی سپاه 312 [148]

شایعه پراکنی های معاویه. 314 [149]

تطمیع فرماندهان لشکرامام حسن علیه السلام.... 316 [150]

حفظ شیعیان. 317 [151]

4. تفاوت رفتار امام حسن علیه السلام و امام حسین علیه السلام با امویان. 319 [152]

5. راز قیام نکردن امامان علیهم السلام پس از عاشورا 323 [153]

تأکید بر جهاد از سوی ائمه علیهم السلام.. 325 [154]

ترس حاکمان جور از اقدام مسلحانه ائمه علیهم السلام.. 326 [155]

اندیشة غیبت و مهدویت... 328 [156]

6. راز عدم شرکت فعال امامان علیهم السلام در قیام های پس از عاشورا 335 [157]

7. فلسفه و علل پذیرش ولایتعهدی توسط امام رضا علیه السلام.. 341 [158]

نتیجه [159] فرجام سخن. 347 [160]

جمع بندی مباحث.. 349 [161]

فهرست منابع. 359

ص:11

ص:12

در معرفی توحید که غایت آمال و کعبه آرزوهای اولیاءالله است به پایه قرآن نمیرسد این همه فیلسوف و متکلم و عارف در طول تاریخ آمدهاند و همه ریزه خوار سفره قرآن بوده و هستند و همه در برابر آن سر تعظیم فرود آوردهاند.

پژوهشکده علوم و معارف قرآنی آستانه مقدسه حضرت فاطمه معصومهJ با استعانت از خداوند متعال تحقیق و پژوهش در عرصه قرآن و عترت را وجهه همت خود قرار داده، امید است شاهد آثاری فاخر و ارزشمند در این عرصه باشیم.

پژوهشکده

علوم و معارف قرآنی علامه طباطبائی رحمه الله

ص:14

سنت معصومین علیهم السلام استوار ترین تکیه گاه برای تفسیر کلام خداو عمل به آن است قرآن کتاب هدایت است و به شرط آنکه در پرتو سنت مورد شرح و تفسیر واقع شود. اگر قرآن را استنطاق و به زبان در آوریم قرآن ارجاع به اهل بیت علیهم السلام و به سنت آنان اشاره می کند.

غالباً اندیشمندان اسلامی سنت را به قول و فعل و تقریر معصوم علیه السلام تفسیر می کنند، اما تردیدی نیست که متد و روش و شیوه زندگی معصومین علیهم السلام و نوع برخورد و محاجه آنان با مردم نیز جزء سنّت بوده و برای مردم حجت بوده و قابل استناد است و اعتبار این جنبه از سنت بقدری زیاد است که بدون تردید می تواند به عنوان کبرای شکل اول قیاس منطقی قرار گرفته و هرکس بتواند صغریات آنرا استخراج کند یقین آور بوده و از هر استدلال و برهانی قابل اعتمادتر است.

ما نباید از این جنبه رفتاری اولیای الهی غافل باشیم و تنها توجه خود را به سخنان آنان معطوف بداریم، بلکه ضرورت دارد که نوع رویکرد آنان را به جامعه و حوادث دنیای اسلام و مسائل خانواده و محیط اطراف خود را نیز مورد مطالعه و کنکاش قرار دهیم و درس هدایت و سعادت از آنها بیاموزیم.

نوع برخورد ائمه علیهم السلام با مردم، اعم از مسلمانان و غیر مسلمانان و حتی با آراء و اندیشه های مخالفان- مخالف سیاسی، مخالف اعتقادی، مخالف فیزیکی و ... برای ما عبرت و درس آموز است. ائمه اطهار علیهم السلام انسان کاملند، و انسان کامل آینه تمام نمای اسماء و صفات الهی است.

اگر خداوند علم مطلق و رأفت و رحمت عام و خیر خواه مردم است اولیاء الهی نیز مظهر این صفات هستند. آری شناخت انسان کامل از مشکل ترین و پیچیده ترین مسائل عرفان نظری است و تا موقعی که یک انسان در افق دید و اندیشه و رفتار انسان کامل نباشد هرگز نمی تواند به حقیقت انسان برین یا انسان

ص:16

آرمانی پی ببرد. ولی راه رسیدن به این معرفت حرکت در مسیر و جهت آنان است و لذا باید اولاً موضع گیری ها و نوع برخورد آن حجت های الهی با حوادث مختلف زمان خودشان را مورد مطالعه قرار داده و سپس آنها را سرلوحه زندگی خود قرار داد.

اهل بیت علیهم السلام که فیلسوف کامل، و امام و حجت الهی و وصی رسول خاتم صلی الله علیه و الههستند تنها به هدایت مردم در خصوص معارف دینی و معرفی توحید و معاد نمی پردازند. گرچه تبیین مسأله مبدأ و معاد خود وظیفه ای بسیار خطیر و مهم و در رأس مسئولیتهای آنان است و بقدری آنان در این زمینه موفق بوده اند که امروزه همه ی انسانها با هر گرایش و مکتبی که دارند در معارف توحیدی وام دار خاندان عصمت و طهارتند. اما به هرحال حوزه اخلاق فردی، سیره و عملی اجتماعی، معاشرت تربیتی با خانواده و جامعه و حکومت و نوع تعامل بندگان خدا، و ارشاد و راهنمایی در این حوزه های انسانی جزء مسئولیتهای آنان است و روش و متد و اسوه و الگو بودن آنان به عنوان «نمونه اتمّ و اکمل مکارم اخلاق» به عنوان خیراعلی و مقصد اسنی و غایت قصوی مدینه فاضله انسانی و اسلامی مورد تاکید است.

آشنایی با روش اخلاقی اجتماعی آن بزرگواران از مهم ترین نیازهای جامعه امروزی بشریت است نوع تعامل با بیگانگان و پیروان مکتب ها و ادیان و مذاهبت مختلف و نیز با صاحبان قدرت و حکومت از ضرورتهای عصر مدرنیته و پست مدرنیته است. نوع تعامل امیرالمومنین علیه السلام با زن یهودیه ای که مورد تعدی قرار گرفته و خلخالی از پای او ربوده شده، آزاد اندیشی فوق العاده و غیر قابل وصف رسول خدا صلی الله علیه و الهکه با عالمان و فرهیختگان مسیحی داشته و به آنان اجازه می دهد در مسجد النبی به انجام شعائر مسیحی بپردازند.

ص:17

چیزی که برخی از مسلمانان آنرا برنتافته و زبان به اعتراض می گشایند اما پیامبر خدا آنان را از حرکت زشت باز می دارد، و نیز حرکت هدایت گونه حضرت امام هادی علیه السلام در برابر کسی که کتابی در ردّ قرآن مجید نوشته بطوری که نویسنده آن اثر، بدست خود کتاب خود را محو نموده و اسلام و قرآن را در آغوش می کشد و صدها نمونه از این قبیل در سیره اولیای الهی حکایت از یک آزاد اندیشی و حرکت تربیتی و اخلاقی دارد که لااقل ما در هیچ کجای دنیا و در هیچ مذهبی و مکتبی که می شناسیم نمونه ای ندارند. معرفی این جنبه انسانی و اخلاقی آن در سیره و متد زندگی اهل بیت علیهم السلام که مغفول مانده و کمتر در مورد آن اثر عالمانه تدوین شده مورد عنایت و توجه ویژه جناب حجت الاسلام والمسلمین آقای شاکری بوده و اثر حاضر را پدید آورده است.

اثری که اینک در دستان شما است گذشته از آنکه حکایت از تلاش فراوان مؤلف فرهیخته، فرزانه و محقق آن دارد- رویکردی چون ابن مسکویه به تاریخ صدر اسلام را تداعی می کند که با تحلیل تاریخ اهل بیت علیهم السلام به رصد مکارم اخلاق آن بزرگواران در تعامل با افراد جامعه دارد و از این جهت اثری سودمند، عالمانه و با ارزش است که خلاء اینگونه آثار در محیط علمی و پژوهشی کشور محسوس است و امیدوارم صاحب این اثر که اینگونه به نیاز سنجی جامعه پرداخته و بخوبی پاسخی وزین به آن داده و همیشه در راستای تحقق مدینه فاضله اهل بیت علیهم السلام و خدمتگزاری به آستانه حضرت بقیه الله روحی فداه موفق و مؤید باشند.

والسلام علی عبادالله الصالحین

احمد عابدی

27/2/1390

ص:18

مقدمه

آشنایی دقیق با موضوع کتاب حاضر، در گرو توجه به چند نکته است که در نگاهی هرچند گذرا، باید از آن ها یاد شود:

_1. _پذیرفته است که تا پیش از ظهور اسلام، پیامبران بسیاری به دستور خداوند، در راه هدایت بشر و اصلاح فرهنگ و نگرش او کوشیده بودند و آموزه هایی را به نام «دین»، بر انسان ها عرضه کرده بودند. اما التقاط گری و امتزاج سنت های باطلِ اقوام گوناگون با فرهنگ انبیای الهی، زمین انحراف فرهنگی را در میان پیروان ادیان مختلف ایجاد کرد، تا جایی که آن سنت ها کم کم بر ارزش های فرهنگی ادیان الهی غلبه کرد و باعث کم رنگ شدن نقش آنان گردید. نمونة کامل این پسرفت فرهنگی، در دوره ای رخ نمود که با تعبیر قرآنی «جاهلیت»،(1) نام گذاری شده است. چنین بود که خداوند به اقتضای سنّت خویش و جهت اتمام حجّت بر بندگان خود،(2) آخرین پیامبر را بر انگیخت و تولّدی دیگر را در زندگی بشر رقم زد؛ تولّدی که مبنای تحوّلات فرهنگی فراوانی در جامعة بشری شد.(3)

ص:20

_2._ آنچه تا آن روزگار، از ادیان الهی و ابراهیمی باقی مانده بود، چنان با ضدّ ارزش های جامعة جاهلی آغشته شده بود که به قطع می توان گفت مقاصد، تمایلات و اندیشه های برخاسته از ارزش های غلط آن جامعه، زیربنای آن را تشکیل می داد.(1) چنین فرهنگی، از تفکّر و خواست های مادّی بشر بر خاسته بود؛ ولی همین که رنگ و بویی از ارزش های الهی و ادیان ابراهیمی در آن یافت می شد، تشخیص حق از باطل را برای مردم، بسیار سخت و گاه ناممکن ساخته بود. چنین وضعیتی، به نفع مستکبران و اشراف زادگان بیدادگر بود؛ چرا که آنان در لوای این فرهنگ ظاهر فریب بود که می توانستند منافع خود را تأمین کنند.

_3. _هدف پیامبر اسلام، ایجاد صلح از راه اصلاح و تغییر در فرهنگ جاهلیت بود و مهم ترین محور مبارزات او و اهل بیت گرامی اش، مبارزة فرهنگی بوده است.(2) با این حال، دور از انتظار نبود که اشراف مستکبری که با گسترش اسلام، منافع مادّی خود را در خطر می دیدند، با همة توان به رویارویی با آموزه های پیامبر برخیزند. آنان با سنگ اندازی های بی شمار، توانستند پیام آور صلح و رحمت را چنان به عرصة نبرد خونین بکشانند که بخش چشمگیری از نیرو و فرصت وی، صرف جهاد شود و به همین علّت، مؤمنان موظّف شدند که برای از

ص:22

میان بردن هر آنچه رهزن حق جویان است و در فرهنگ دینی «فتنه»(1) نامیده می شود، به مبارزه برخیزند و جهاد را عبادتی واجب، هم سنگ و همراه آموزه هایی چون نماز و روزه، به شمار آورند.(2)

_4._ به هر حال، پیشرفت سریع اسلام، چنان رقم خورد که حتی این گروه نیز به ناچار، به پیامبر خدا پیوستند و هرچند به ظاهر، مسلمان شدند؛ ولی پس از رحلت پیامبر خدا3، با نیرنگ و تقلا توانستند در ارکان حکومت نوپای اسلامی نفوذ کنند و رفته رفته، به رأس هرم قدرت راه یافتند. آن گاه، بیپرده به سنت های پیشین گرویدند و ارزش های جاهلی را _ گرچه در پوشش اسلامی _ عرضه می کردند.(3) اما همان گونه که انتظار می رفت، چنین افرادی جانشینان راستین پیامبر خدا را مهم ترین مانع خویش می دیدند.(4) در مقابل، آن حضرات نیز

ص:23

حراست از دستاوردهای جدّ خویش و دفاع از ارزش های الهی را پیشة خود می شناختند. پس مخالفت و رویارویی میان ائمه علیهم السلام و حاکمان خودسر، گریز ناپذیر بود. نفسِ قرار گرفتن این افراد در جایگاه خلیفة رسول خدا3 و دور ماندن جانشینان حقیقی آن حضرت از تصدّی امور جامعه، بهترین گواه بر فقدان توافق و ژرفای مخالفت میان آنان است.

_5._ فرهنگ و احکام اسلامی، با دو مؤلّفة مهمّ فطرت و عقل، سازگاری کامل دارد؛ ولی جامعة بشری با مسائل بسیاری رو به رو است که درک پاره ای از آن ها برای عقل، ممکن نیست و فطرت نیز به آن، دسترس ندارد. لذا به وحی نیاز پیدا می کند تا رفتارش مطابق با واقعیت ها، حقایق و قوانین حاکم بر جهان باشد؛ یعنی همان چیزی که توسط پروردگار به ودیعه گذاشته شده است. در زمینة برخورد با حاکمان زمان و چگونگی تعامل با آنان نیز مسائل ریز و درشت بسیاری رخ می نمایاند که از همین سنخ اند و راهیابی در آن مسائل، کار فطرت یا عقل نیست؛ بلکه فراتر از آن است و به هدایت های ویژه ای نیاز دارد که تنها از طریق پیامبران یا جانشینان منصوص آنان و بر اساس متن وحی پروردگار، به دست می آید.

_6._ با این حساب و با در نظر گرفتن مطالب پیش گفته، باید دید که ائمه علیهم السلام، چه روش یا روش هایی را برای برخورد با حاکمان نالایق و بیدادگر، در پیش چشم پیروان خویش نهاده اند؛ و خود در تعامل با حکومت های عصر خویش، چگونه رفتار می کردند که هرگز ناچار نشوند تن به سازش با حاکمان جائر دهند و یا از آن اصل بسیار مهم (اصل صلح) دست بشویند. آیا رابطة آن حضرات با حاکمان هر دوره، یک سان بوده است؟ و اگر متفاوت بوده، آیا این تفاوت ها قاعده مند بوده است؟ آیا می توان بر پایة گزارش ها، احادیث و قرائنِ موجود، به ملاک ها و مناط هایی دست یافت که در هر زمانی به کار آیند و در هر سرزمینی که مسلمانی تحت سیطرة حکومتی غیر الهی به سر می برد، بتواند بر خورد خود

ص:24

را با آن حکومت، بر اساس چنین قواعد و ملاک هایی سامان دهد؟ آیا می توان ویژگی هایی را در حاکمان، یا شرایطی را در جامعه، و یا ملاحظاتی را پیرامون موضوع برشمرد، که در شناخت شیوة رفتاری امامان و یا در تعیین تکلیف پیروانشان، اثر گذار باشد؟

کوتاه سخن این که هدف این تحقیق، بررسی و شناخت روش امامان معصوم علیهم السلام در برخورد با حکومت های مخالف عصر خویش است؛ مانند: مبارزة فرهنگی، مبارزة مخفیانه، مبارزة مسلّحانه و کیفیت و شرائط آن، و حمایت و یا عدم حمایت و تضعیف ائمه علیهم السلام نسبت به برخی حکومت ها، و دیدگاه آنان دربارة شیوه هایی چون حیله و مکر در مبارزه. همچنین، به بررسی زمینه ها و علل تفاوت رفتاری ائمه علیهم السلام در برخورد با حکومت ها و نیز اصول حاکم بر سیرة امامان معصوم علیهم السلام پرداخته خواهد شد.

در منظومة اعتقادی شیعه، امامان دوازده گانه، در همة زمینه ها جانشینان پیامبر خدا3 به شمار می روند. از این رو، رفتار و گفتارشان، هم سنگ رفتار و گفتار پیامبر،(1) الگویی تلقی می شود که نه فقط در عبادات، که در همة عرصه های حیات بشری، شایسته و بایستة شناخت و پیروی است. از دیدگاه فقهی نیز قول و فعل و سکوت امامان، «سنّت» خوانده می شود و منبعی مهم برای دریافت احکام دینی است؛ به گونه ای که می توان به استناد آن، حکم به تخصیص یا تقیید احادیث نبوی و حتی آیات قرآن کنیم. جایگاه ارجمند اهل بیت علیهم السلام نزد عموم مسلمانان _ که دست کم، به عنوان عالمان وارسته و وارثان علم پیامبر شناخته می شوند_، رفتار و گفتار آنان را برای دیگر مسلمانان نیز شایان توجه می سازد. شاید در عرصه هایی چون عبادات، قضا، حدود و به ویژه در باب معاملات، دریافت این

ص:25

سنت، چندان دشوار نباشد؛ چراکه نصوص و روایات صریح در چنین عرصه هایی، به نسبت پرشمارند؛ ولی آنگاه که خواسته باشیم رفتار سیاسی و برخی از جنبه های رفتار اجتماعی خود را به استناد سیرة معصومان تنظیم کنیم، پی می بریم که دریافت (تلقّی) و بازگویی (نقل) سیرة آنان در این جهت، افزون بر دشواری هایی که مقتضای موضوع بحث فی نفسه، به شمار می آیند، به سبب شرایط بیرونی نیز با موانع بسیاری رو به رو بوده است. پس چاره ای جز مطالعة دقیق و بررسی های موشکافانة اسناد و قراین نداریم تا بتوانیم از لابه لای گزارش های تاریخی و روایات و احادیث، به سیرة عملی آنان پی ببریم و قواعد حاکم بر روش و منش آن حضرات را بشناسیم. آن حضرات افزون بر توسل به سنت پیامبر عظیم الشأن خدا، همواره به فضای جامعه و نیازهای موجود نیز توجه داشته اند و از این رو، حتی بدون توجه به مباحث کلامی و جایگاهی که شیعیان برای امام علیه السلام معتقدند، شیوة برخوردشان با حکومت های مخالف عصر خود و نیز رفتارشان با عموم مخالفان و معاندان، به عنوان الگویی عملی، شایان مطالعه است.

افزون بر این ها، آنچه بر ضرورت چنین تحقیقی میا فزاید، مغفول ماندن این گونه مباحث، در آثار فقهی، تاریخی و روایی موجود است. به نظر می رسد که جز برخی از مسائل خاص _مانند جواز یا عدم جواز قبول مسئولیت از حاکم _، به جنبه های گوناگون برخورد با حکومت ها، توجه شایانی نشده است.

با عنایت به مطالب یاد شده، بحث حاضر با عنوان «روش برخورد ائمه علیهم السلام با حکومت های مخالف عصر خویش»، با این اهداف صورت می گیرد:

1. آشنایی با سیره و سنّت اهل بیت در برخورد با حکومت های ناحق؛

2. آشنایی با وضعیت سیاسی عصر امامان معصوم و جایگاه فرهنگی و اجتماعی و سیاسی ائمه علیهم السلام در جامعة اسلامی؛

ص:26

3. بررسی و شناخت اسباب و زمینه های مخالفت و دشمنی حکومت ها با امامان شیعه علیهم السلام .

4. به دست آوردن الگویی جامع از شیوه های گوناگون ائمه علیهم السلام در برخورد با حکومت ها، جهت استفاده در برخورد حکومت اسلامی با حکومت های مخالف؛

5. بررسی زمینه ها و علل تفاوت رفتاری ائمه علیهم السلام در برخورد با حکومت ها و آگاهی از تأثیر زمان و مکان و نقش آن ها در احکام و یا موضوع حکم.

6. ترسیم اصول اساسی و قواعد حاکم بر سیرة ائمه علیهم السلام در برخورد با حکومت ها؛ با توجه به این که در طول تاریخ _ جز مدّتی کوتاه با محدودیت های بسیار _، قدرت و حکومت به دست اهل بیت علیهم السلام نبوده است.

ص:27

ص:28

ص:30

ناصر خسرو می گوید:

چ_ون س_یرت چرخ را بدیدم

ک_و ک_رد ن_ژند و خشکس_ارم

یا:

ببین گرت ب_اید که بینی به ظاهر           

از او صورت و سیرت حیدری را(1)

در یک کلمه، نوع رفتار و سبک و روش عملی را «سیره» گویند و از همین رو، گروهی از مورّخینی که در احوال پیامبر اسلام3 کتاب نوشته اند، اثر خود را سیرة النبی نام نهاده اند.(2)

به جز سیرة نبوی _ که با شدّت و ضعف،(1) از همان آغاز مورد توجه و استناد عامّة مسلمانان قرار داشته است _، در جمع، سه نوع دیگر از سیره را نیز می توان بر شمرد که در میان مسلمانان، کم و بیش مهم اند:

و در جای دیگر می فرماید:

«ائمة یدعون الی نار؛(1) و آنان (فرعونیان) را پیشوایانی قرار دادیم که به آتش دعوت کنند».

یا:

«فقاتلوا ائمه الکفر؛(2) با پیشوایان کفر پیکار کنید».

که در این دو امام گمراه است.

البته در قرآن کریم کلمه امام در معانی دیگر، مانند کتاب آشکار، راه و روش، مشاور عمل یا پیامبر، به کار رفته است.(3)

برنص صریح امام قبل به این مقام تعیین شده اند؛ آنان وجود بیش از یک امام را در یک زمان صحیح نمی دانند.

معیارهای سه گانه امامت، یعنی عصمت، افضلیت و داناتر از همه بودن، به احکام شرع، بر هیچ کس جز خدا آشکار شدنی نیست. خداوند است که باید امام را نصب کند، منصب امامت انتصابی است و خداوند به پیامبرش معرفی می کند و پیامبر هم مردم را آگاه می سازد.

ابراهیم عرض کرد، از دودمان من (نیز امامی قرار بده) خداوند فرمود: پیمان من به ستمکاران نمی رسد (و تنها آن دسته از فرزندان تو که پاک و معصوم باشند شایسته این مقامند).

در این آیه شریفه خداوند متعال در جواب ابراهیم که دعا نمود، از نسل من کسانی را به امامت برسان یک جواب کلی داد که امامت به ظالمین نخواهد رسید.

از این آیه شریفه استفاده می شود که ظالم به مقام امامت که منصب الهی است برگزیده نخواهد شد و بر طبق اطلاقات قرآن، ظلم سه دسته است: ظلم بر نفس، ظلم بر بدن و ظلم بر خداوند که البته در واقع با یک نگاه دقیق تر، ظلم بر نفس است؛ پس ظالم که همان معصیت کار و گناه کار است به امامت نمی رسد.

از این آیه به خوبی استفاده می شود که امام و پیشوای ملت باید از اول تا آخر عمر مرتکب گناه و معصیت نشود و از هرگونه خطا و نافرمانی معصوم باشد.

2. آیه دوم، سوره نساء آیه 59:

>یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ وَأُولِی الأمْرِ مِنْکُمْ

ص:40

با اطیعوا دوم ما ملزم به اطاعت از رسول از جهت مقام دیگرشان که همان مقام ولایت حکومت است می شویم. ما تنها مکلف نیستیم از پیامبر در آنچه از جانب پروردگار آورده تبعیت و اطاعت کنیم؛ بلکه علاوه بر این موظفیم در هر جریان خاص هم از هر امر و نهی که (به عنوان اعمال ولایت) می فرماید پیروی و اطاعت کنیم.

در اطیعوا دوم رسول و اولی الامر توأماً متعلق امر قرار گرفته اند؛ از این مطلب می توان استنباط کرد که اطیعوا دوم مشترک است بین رسول و اولوالامر و هر دو از جانب خداوند متعال واجب الاطاعت هستند. وجوب اطاعتی که هیچ قیدی ندارد و مطلق است.

از دو جهت می توان بر اطلاق وجوب اطاعت استدلال کرد؛ یکی از لحاظ اطلاق اطیعوا و دوم از لحاظ اقتران اطاعت اولی الامر با اطاعت رسول و اطاعت هر دو با اطاعت خدای متعال.

اگر اینان مصون از معصیت نبودند و احتمال معصیت درباره ایشان می رفت، اگر در مواردی العیاذ بالله اولی الامر یا رسول3 امر به معصیت می کردند، دو اطیعوا با هم تناقض پیدا می کرد. پس آیه تضمین است برای اینکه اولی الامر یا رسول او امرشان هیچ گاه تناقض با اوامر الهی نخواهد بود و معنایش این است که این بزرگواران معصومند.

آیه سوم: سوره مبارکه احزاب آیه 33:

>إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیرًاوَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیرًا

«خداوند فقط می خواهد پلیدی و گناه را از شما اهل بیت دور کند و کاملاً شما را پاک سازد».

در این آیه کریمه خداوند متعال به گروهی به نام اهل البیت خطاب فرموده که خداوند اراده کرده است شما را تطهیر کند؛ این اراده قطعاً تکوینی است، چون اراده تشریع تطهیر در مورد همه انسان ها است، پس این اراده چیزی جدای اراده تشریعی است که همان اراده تکوینی یعنی حتماً طهارت در آنان به صورت مطلق تحقق خواهد یافت وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیرًا هم دلالت بر مبالغه در تطهیر دارد.

حدود هفتاد روایت که اغلب آنان از علمای اهل سنت نقل کردهاند دلالت دارد که این آیه شریفه در شأن خمسه طیبه نازل شده است.

بحث دارد. برای نمونه، خداوند در معرّفی منافقانی که از همراهی با پیامبر در جنگ تبوک، سر باز زده بودند، می فرماید:

«فرح المخلّفون بمقعدهم خلاف رسول الله».(1)

 زمخشری در تفسیر خود آورده است:

المخلّفون جمع مخلف وهو المتروک؛ أی أنّ رسول الله ترکهم.(2)

یعنی پیامبر خدا3 آنان را پشت سر خود نهاد و ترکشان کرد. پس می توان گفت که در این جا، به معنای «همراهی نکردن» است و نه ضدّیت و دشمنی، و آیه بدین معنا است که «بر جای ماندگان، به [خانه] نشستنِ خود، پس از رسول خدا، شادمان شدند».

نیز در سورة فتح می خوانیم:

«هنگامی که شما برای به دست آوردن غنائمی حرکت کنید، مخالفان می گویند: «ما هم در پی شما بیاییم [و در این جهاد شرکت کنیم]...».(3)

در این آیه، خداوند از کسانی که علیه پیامبر3 توطئه می کنند و تبلیغات به راه می اندازند و به سبب دنیا طلبی، پیامبر3 را در جنگ همراهی نکردند، «متخلّف» به حساب می آورد. در این آیه، واژة «مخلّفون» _ جمع «مخلّف» که از باب تفعیل است _ به کار برده شده است. البته روشن است که باب تفعیل و باب تفعّل، در این مادّه، یک معنا دارند.بنا بر این، مخلَّف به معنای متخلّف است. اما در آیۀ سورة توبه، واژة «خوالف» آمده است.(4)

ص:43

نراغی در تفسیر خود، خلاف و مخالف را به یک معنا دانسته و گفته است:

خلاف، به معنای «متخلّف» است و منظور از «خوالف» در این آیه، زنان و اطفال و مفسدین بودند.(1)

آیۀ دیگر از توبه نیز از مسلمانان متخلّف سخن می گوید و دربارة سه نفر از مسلمانانی است که در جنگ تبوک، به دلیل سستی و تنبلی، پیامبر را همراهی نکردند.

خداوند در این آیه می فرماید:

و [نیز] بر آن سه تن که بر جای مانده بودند، [و قبول توبه آنان به تعویق افتاد] تا آن جا که زمین با همة فراخی اش، بر آنان تنگ گردید و از خود به تنگ آمدند و دانستند که پناهی از خدا جز به سوی او نیست. پس [خدا] به آنان [توفیق] توبه داد، تا توبه کنند. بی تردید، خدا همان توبه پذیر مهربان است.(2)

طبق این آیه، نه تنها گروه عظیم مسلمانان که در جنگ تبوک شرکت کرده بودند، مورد رحمت خدا هستند؛ بلکه آن سه نفر که از شرکت در جنگ تخلّف ورزیده بودند _ و جنگ جویان آن ها را پشت سر گذاشتند و رفتند _ نیز مشمول لطف خداوند قرار گرفته اند.(3)

ص:44

حضرت، تاریخ زندگی فرزندان، خاندان و یاران آن حضرت و مانند این ها به کار رفته است. در اصطلاح اصولیون و فقها، سنت به معنی اقوال، افعال و تقریر معصوم می باشد. هم چنین در یک اصطلاح فقهی _ حدیثی دیگر سنت عبارت است از احکام مستحب در مقابل احکام چهارگانه دیگر (واجب، حرام، مکروه و مباح). نیز سنت در یک اصطلاح حدیثی دیگر به معنای کلیه مقرراتی است که از جانب رسول خدا3 معین شده است؛ مانند شماره رکعات نمازهای واجب، کیفیت طلاق، تشهد، قرائت و امثال این ها.(1)

از معانی بسیار رایج سنت، راه و رسم زندگی و قوانینی است که دست کم در چند نسل باقی مانده باشد.

با توجه به معانی که برای سنت ذکر شد، می توان گفت که در اصطلاح مورخان، سیره وسنت به یک معنی است و آن عبارت است از شرح حال و تاریخ زندگی پیامبر3 و ائمه علیهم السلام اما در سایر حوزه ها اصطلاح سیره و سنت متفاوت است.

عروض و قافیه و امثال اینها. به اخلاق شایسته، صفای روح و کمال نفس نیز «ادب» گویند.

هم چنین به هرکاری که مورد پسند دین و یا عقل است، اگر به زیباترین و به بهترین وجه انجام گیرد، آن را ادب گویند. انسان با ادب کسی است که کارها و حرکات وی به زیباترین و لطیف ترین وجه انجام گیرد. بنا براین به افعالی که در دین و در پیش عقلا پسندیده نیست، مانند ظلم، خیانت، دروغ، بخل، حسد و امثال آن و هم چنین به افعالی که از اختیار انسان خارج است، آداب گفتن در آنها صحیح نخواهد بود.

نبوده است. از آن جمله، سیرة آن حضرت در برخورد با بُغات است که به تصریح رؤسای مذاهب فقهی اهل سنّت، تنها مستند، همان روش امام علی علیه السلام است.(1) با این حال، در عراق و به ویژه در میان شیعیان، این سیره مورد توجه خاص بوده و ارزشی برتر از سیرة صحابه داشته است. گفتنی است که سیرة اهل بیت علیهم السلام، پیش از آن _ و به گفتة بزرگانی چون علامه محمّد حسین آل کاشف الغطا وابن شهرآشوب، حتی در زمان پیامبر خدا3 _ نیز مطرح بوده است.(2) برای نمونه، شیعیان کوفه در نامه ای که برای تسلیت شهادت امام حسن مجتبی علیه السلام به امام حسین علیه السلام نوشتند، از علاقة خود به اقامة سیره و روش آن حضرت نیز سخن گفته اند:

ما شیعیان توییم؛ به مصیبت تو مصیبت زده ایم، به غم تو غمگین هستیم، به شادمانی تو شادمانیم، به سیرة تو حرکت می کنیم، و در انتظار فرمان توییم.(3)

بنابراین، می توانیم تعبیر «سیرة حسینی» را از زبان شیعیان، به دست آوریم. اما آنچه بیش از هر چیزی در این جا شایان بحث است، استناد به سیرة سیاسی امام علی علیه السلام به عنوان یک روش در ادارة حکومت است؛ چراکه جز امام حسن علیه السلام _ که حکومتی بیش از حد کوتاه داشت_، هیچ یک از دیگر امامان در موقعیتی شبیه وی قرار نگرفتند تا سیره ای در این عرصه بر جای بگذارند.

ص:49

در اهمّیت این سیره، کافی است به روایتی از امام صادق علیه السلام بنگریم که در وصف حکومت حضرت مهدی(عج) فرمود:

هنگامی که ]مهدی[ قیام کند، لباس [امام] علی علیه السلام را می پوشد و به سیرة او رفتار خواهد کرد.(1)

استناد به سیرة حکومت داری امام علی علیه السلام، تنها می توانسته مورد توجه شیعیان آن حضرت و یا دولت ها باشد؛ اما شیعیان که اندکْ شمار بوده اند، و تا پیش از دولت صفوی، شمار دولت های شیعه ای که در آن ها امکان عمل بر اساس سیرة امام علی علیه السلام وجود داشته باشد، نیز بسیار اندک بوده است.(2) با این همه، در آثار تاریخی، نشانه هایی از تمسّک به این سیره در میان برخی از انقلابیون از یک سو، و برخی از عالمان و اندیشمندان و فقیهان از سوی دیگر، دیده می شود. در این جا از چند نمونة آن، یاد خواهیم کرد:

1. شاید یکی از نخستین مواردی که به صراحت از سیرة امیرالمؤمنین علیه السلام و احیای آن یاد شده، در نهضت امام حسین علیه السلام بوده باشد.

ص:50

در خطبة معروفی که برخی از منابع گزارش کرده اند، امام حسین علیه السلام فرمود:

من، نه به سرکشی یا گستاخی خروج کرده ام و نه به فساد انگیزی یا ستم؛ بلکه می خواهم امر به معروف و نهی از منکر را به جای آورم و به سیرة جدّم و پدرم رفتار کنم.(1)

و به گزارش ابن شهرآشوب، حضرت نام پدرش علی بن ابی طالب علیه السلام را نیز بر زبان آورد.(2) به هر حال، طرح سیرة امام علی علیه السلام در کنار سیرة رسول خدا3 بر اساس مذهب تشیع، امری کاملاً تأیید شده بوده و این جمله نیز نشان از آن دارد که امام حسین علیه السلام بنا داشته است که در صورت پیروزی نهضت، سیرة پدرش را زنده کند.

2. در نهضت توّابین نیز که اعلام کرده بودند در صورت پیروزی، حکومت را به اهل بیت خواهند سپرد،(3) آثاری از احیای سیرة امام علی علیه السلام را مشاهده می کنیم. رهبرشان سلیمان بن صُرَد خُزاعی _ که از صحابة آن امام علیه السلام بود و در صفّین نیز حضور داشت _، هنگام حرکت به سوی شام، خطاب به توّابین گفت:

 «در وقت جنگ، اسیران را دنبال نکنید، مجروحین و اسیران را نکشید؛ مگر آن که پس از اسیر شدن هم بجنگند یا آن که از کشندگان برادران ما در کربلا باشند».

ص:51

سپس افزود: چرا که همین، سیرة امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب، دربارة اهل اسلام بود.(1)

3. پس از شکست جبنش توّابین و زمانی که عراق تحت سلطة آل زبیر در آمد، عبدالله بن مطیع از طرف عبدالله بن زبیر حاکم کوفه شد. وی در سخنانی در جمع مردم، از اقامة سیرة شیخین سخن گفت. در این وقت، سائب بن مالک اشعری، یکی از شیعیان کوفه، به اعتراض بر خاست و گفت:

دوست داریم که در میان ما به سیرة امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام رفتار کنی.(2)

به روایت طبری، متن سخن وی ضمن شروطی که برای عبدالله بن مطیع مطرح کرد، چنین است:

نمی بایست در میان ما جز به سیرة علی بن ابی طالب رفتار شود؛ همان روشی که او تا زمان درگذشتش، میان ما عمل می کرد. ما نیازی به اجرای سیرة عثمان دربارة بیت المال و خودمان نداریم؛ چراکه بر اساس تبعیض و هوا و هوس بود. به سیرة عمر هم دربارة بیت المال نیاز نداریم؛ گرچه ضررش از آن کم تر بود و در جهت خیر مردمان بود.(3)

ص:52

4. عبد الرحمان بن ابی لیلی از فقهای عراق که در انقلاب عراق به رهبری عبد الرحمان بن محمّد بن اشعث حضور داشت، برای تحریک و تحریض مردم بر ایستادگی در برابر شامیان، کلماتی را که از امیرمؤمنان (دربارة فضیلت نهی از منکر و جهاد در برابر ستمگران) در صفّین شنیده بود، نقل کرد و از مردم خواست تا مطابق آن، با شامی ها برخورد کنند.(1)

افزون بر این ها، مروری بر قیام های زیدیان و به طور کلّی علویان، و مقایسة اهداف آن ها و یا اصولی که بر اساس آن ها بیعت می گرفته اند، به خوبی نشان می دهد که هدف اصلی بیش تر آن ها، همان هدفی بوده است که امام علی علیه السلام در جنگ صفّین دنبال می کرد. برای نمونه، می توان به تعبیر مختار برای نبرد با «قاسطین» اشاره کرد.(2)

ص:53

چنان که جنگ با «مُحِلّین» نیز از تعابیر رایج در فرهنگ انقلابیون شیعه است.(1) توّابین از «عمل به کتاب خدا، سنّت رسول، انتقام خون اهل بیت، دفاع از ضعفا و جهاد با محلّین» سخن می گویند.(2) جهاد با محلّین، تعبیری است که خود امیرمؤمنان علیه السلام در همان آغاز جنگ صفّین، در نامه ای به قیس بن سعد، حاکم خود در مصر، از آن سخن گفته بود.

1. ادلّه ای که دلالت بر اعتبار و حجّیت گفتار معصومین دارد، مانند آیات و روایات وجوب اطاعت از پیامبر3 و ائمه اطهار علیهم السلام که ظهور در پیروی از گفتار آنان دارد.

2. ادله ای که دلالت بر اعتبار و حجّیت رفتار آنان دارد، مانند آیه >لَقَدْ کَانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ

3. ادله و شواهدی که دارای اطلاق است و اعتبار گفتار و رفتار آنان را شامل می شود؛ مانند دلایلی که عصمت آنان را اثبات می کند؛ زیرا مصونیت آنان از گناه و خطا، هرگونه گفتار و رفتار آنان را حجّیت و اعتبار می بخشد.

ص:56

بنابراین، به استناد دلایل و شواهد قرآنی، کلامی، حدیثی و... سیره و سنت پیامبر و امامان معصوم به طور کلی و سیرة عملی آنان به طور خاص دارای حجّیت و اعتبار است.

با توجه به حجّیت سیره و سنت پیامبر و ائمه اطهار، سیرة عملی مسلمانان نیز بر این بود که در ضبط سیرة معصومان کوشش کنند. لذا مسلمین به دو امر اهتمام ویژه می ورزیدند؛ یکی جمع آوری و حفظ سخنان معصومین و انتقال آن به دیگران. دیگری جمع آوری، حفظ و گزارش رفتارها و شیوه ها و سیرة عملی آنان.

خبر واحد یعنی خبری که موجب علم و قطع نباشد، خواه راوی آن یک فرد باشد یا متعدد. هم چنین خبری که شمار راویان آن به حدی نباشد که انسان نسبت به مفاد آن قطع و یقین پیدا کند خبر واحد است. این نوع خبر اعتبار ندارد، مگر آن که راویان آن توثیق شده باشند.

اصل اعتبار خبر واحد ثقه مورد اتفاق است، گرچه در استدلال بر اعتبار آن، کیفیت، قلمرو و دلیل حجیت آن اختلافاتی وجود دارد.

بسیاری از سخنان ائمه علیهم السلام و بخش های فراوانی از سیرة عملی آن ها با این روش اثبات می شود.

_3_ 2. خبر واحد دارای قرائن صدق: _خبر واحد در صورتی که راویان آن توثیق نشده باشند، اما قرائن و شواهدی در میان باشد که موجب اطمینان و اعتماد عقلایی بر مفاد آن شود، بنا بر پاره ای از مبانی، حجت و معتبر است؛ زیرا دلیل اعتبار خبر واحد در یکی از دو امر نهفته است: موثق بودن راویان، که در خبر واحد ثقه در مبحث پیشین به آن اشاره شد، یا وجود قرائنی که محتوای خبر را تأیید کند.

قرائن و نشانه های درستی خبر را نمی توان حصر و تحدید کرد، لیکن برخی از آن ها را برمی شمریم:

_ تعداد راویان که در اصطلاح آن را خبر مستفیض می نامند؛

_ هماهنگی محتوای خبر با مضامین آیات و روایات؛

_ هماهنگی با روح حاکم بر اسلام؛

_ هماهنگی با موازین عقلی و عقلایی و علمی معتبر؛

_ نبود خبر معارض؛

_ عدم احتمال تقیه در صدور خبر؛

_ عدم تضعیف راویان آن در منابع معتبر.

ص:59

این گونه قرائن که فراتر از موارد پیش گفته است در صورتی که تعدادی از آن ها یا همه آن ها در خبر واحدی اجتماع یابند ممکن است منشأ اطمینان و وثوق شوند.

_4_2. قاعدة تسامح در ادله سنن: _بنابر پاره ای از مبانی اصولی خبر واحد در احکام غیرالزامی حتی اگر در شمار دو مورد پیشین قرار نگیرد، دارای اعتبار است. این قاعده مبتنی است بر نوعی آسان گیری در سند روایات استحبابی.

دلیل صاحبان این مبنا روایات متعددی است که در مورد ادلة سنن وارد شده؛ مثلاً از امام صادق علیه السلام روایت گردیده است که:

«من بلغه شیء من الثواب علی شیء من الخیر فعمله کان له اجر ذلک و ان کان رسول الله3 لم یقله؛(1) اگر روایتی ]از پیامبر3 [ به کسی رسید مبنی بر این که عمل خیری ثواب ویژه ای دارد و آن شخص بر طبق آن روایت عمل کرد ثواب آن عمل را خواهد برد هر چند پیامبر3 آن روایت را نفرموده باشد».

در این که مفاد این گونه روایات استحباب عمل است یا تنها ثواب را اثبات می کند نه استحباب عمل را، بین فقها اختلاف هست. البته رأی نخست پذیرفتنی نیست و از این رو، حتی در مستحبات تربیتی هم خبر ضعیف اعتبار ندارد.(2)

ص:60

نکته شایان تأمل این است که چه دیدگاه اول را بپذیریم و چه نظر دوم را مبنا قرار دهیم باید توجه داشت که مدلول احادیث ادلة سنن، مانع از نقد محتوایی روایات نیست و چنانچه محتوای حدیثی با ملاک های معتبر و با ملاحظه احادیث صحیح یا عقل و تجربه مبرهن، پذیرفتنی نباشد، یا موجب تصرف در حقوق دیگران باشد، از دایرة مفاد روایات ادلة سنن خارج است.

بنابراین با استفاده از خبر واحد در سه صورت گذشته نیز می توان به سیرة معصومان علیهم السلام دست یافت؛ البته با توجه به اختلاف مبناهایی که ذکر کردیم.

فصل اول

1.اوضاع سیاسی عصر حضور ائمهعلیهم السلام2. اصول و مبانی مبارزه در اسلام

ویژگیهای حکومت های عصر حضور

ویژگی های دوران خلفا

ویژگی های دوران امویان و عباسیان

دلایل مخالفت حاکمان جور با ائمه علیهم السلام1. قدرت طلبی و پیروی از هواهای نفسانی

2. محبوبیت مردمی ائمه علیهم السلام3. حسادت ورزی و رقابت

4. جایگاه دینی و علمی اهل بیتعلیهم السلاماصول و مبانی مبارزه ائمه اطهار علیهم السلام

ص:63

مقدمه

شیوة رایج میان تاریخ پژوهان و عموم محققانی که به مطالعة تاریخی می پردازند، آن است که گاه، ظرف زمانی مورد مطالعه را بر اساس ملاکی متناسب با زاویة نگاه خویش، تقسیم بندی می کنند و اجزای آن را برمی شمارند. و گاه، آن را به عنوان جزئی از مقسمی کلی تر، در کنار اجزای دیگر آن تقسیم می نهند تا شناخت بهتری از آن دوره به دست آید و تفاوت آن با دیگر دوره ها روشن گردد. گاه نیز هر دو شیوه را انجام می دهند. همچنین، چه بسا بخشی از تاریخ، در چندین دسته بندی ارزیابی و تحلیل شود. برای نمونه، می توانیم ملاکی چون تعداد شیعیان را در نظر بگیریم و تاریخ امامت را از این نظر، تقسیم بندی کنیم تا نشان دهیم که شمار شیعیان، همواره رو به افزایش بوده است، و از سوی دیگر، دورة امامت هر امام را نیز بخشی مستقل در نظر بگیریم.

موضوع این تحقیق، حوادث و رخدادهایی است که همگی به زمانی به طول دو قرن و نیم، مربوط می شوند. بر اساس ملاکی که برای عموم شیعیان امامی، مهم و قابل درک است، این ظرف زمانی را به عنوان بخشی مهم از تاریخ اسلام، «دوران حضور» و قسیم آن را «دوران غیبت» می نامند. اما دورة مورد بحث نیز خود نیازمند تقسیم بندی های دیگری است که هم در شناخت بهتر مجموع این

ص:65

دوره به کار آیند و هم در شناخت اجزای آن. حال به اقتضای موضوع این تحقیق، باید به ملاک هایی توجه کرد که ناظر به دو رکن مندرج در عنوان رساله یعنی: «ائمه علیهم السلام و حکومت های مخالف در روزگار آنان» باشند. از آن جا که هدف کلی امامان و آرمان موجود در اندیشة امامت، استقرار اسلام در جامعة بشری است، در بخش نخست این فصل، دوران یادشده از همین حیث دسته بندی شده است که به رفتار ائمه علیهم السلام مربوط می شود.

از سوی دیگر، شناخت حکومت ها، موضوعی سیاسی است که در بخش دوم این فصل، بدان پرداخته شده است. البته بنا بر آنچه در مطالعة تاریخ سیاسی رایج است، سراسر دورة حضور امامان شیعه را به سه قسمت کلی تقسیم می کنند: دوران خلفا (تا عامّ الجماعه)، دورة امویان، و دورة عبّاسیان (که البته پس از این نیز ادامه دارد). برای آگاهی از چگونگی برخورد ائمه علیهم السلام با هر حکومت و شناخت روش های رفتاری آنان در برابر مخالفانشان، باید ویژگی های هر یک از این دوره ها را شناخت. در این فصل ابتدا به ویژگیهای حکومت های مخالف ائمه علیهم السلام در عصر حضور پرداخته و در آخر به دلایل مخالفت حاکمان جور با ائمه علیهم السلام و اصول و مبانی مبارزه در اسلام می پردازیم.

هرچند به اجمال، بشناسیم. از این رو ابتدا به بیان ویژگیهای دوران خلفا و سپس به مهمترین ویژگیهای دوران امویان و عباسیان می پردازیم.

در دوران خلافت خلیفة سوم، جامعة اسلامی از نابه سامانی های فراوان سیاسی و اجتماعی و فرهنگی و اقتصادی رنج می برد؛ تا جایی که همین شرایطِ ناگوار، موجب شورش مردم مصر و حجاز و عراق شد.

لجامْ گسیختگی و ضعف و سستی و اسراف و تبعیض و بی عدالتی و فساد و هرج و مرج و دخالت های بی جای اطرافیان خلیفه و باند فاسد اموی در امور کشور پهناور اسلامی و به کار گماردن افراد فاسد و نالایق و عیاش بر مسند امور مسلمانان و حیف و میل وسیع بیت المال و تقسیم ناعادلانه امکانات و منابع و ثروت های عمومی و انفال و زمین های عمومی و پرخوری فراوان تعدادی انگشت شمارِ وابسته به دربار خلافت و محرومیت اکثریت جامعه و تسلّط سفیهان و فاجران و فرومایگان و دهها موضوع خُرد و کلان دیگر، مسائل و موضوعاتی بود که آن حضرت در آستانة پذیرش خلافت، با آن مواجه بود.

محیطی که در دورة مروان حکم و معاویه و خلیفة سوم و ایادی آن ها و حزب اموی و طرفداران آن ها به وجود آمده بود و سوء استفاده های فراوان مالی واجتماعی و سیاسی و قدرت طلبی و تملک اموال و املاک عمومی توسط اشخاص حقیقی و حقوقی و خانواده های هزار فامیل و باندهای تبهکار که بر اساس تعصبات غلط و تمایلات نابجا و ضعف و همراهی دستگاه حکومت شکل گرفته بود، تبدیل به یک معضل عظیم سیاسی، اجتماعی و فرهنگی شده بود که جز با یک انقلاب پایدار و فراگیر و همه جانبه و جهاد و فداکاری عمیق امکان اصلاح آن نبود و ریشه های فتنه، آن قدر عمیق و فراگیر و فریب کارانه رشد کرده بود که به سادگی امکان تحوّل و اصلاح در آن میسّر نمی شد. این موضوع را از دو ناحیه می توان پی گرفت:

الف) از ناحیة بررسی های تاریخی.

ب) از ناحیة سخنان و سیره و عملکرد امیرالمؤمنین علیه السلام .

ص:68

در بخش اوّل، سخنان مورّخان و تاریخ نگاران را می توان در محورهای ذیل خلاصه کرد:

مفاهیمی مانند عرب و موالی و شهروندی درجه یک و دو مطرح شد و طبعاً بخش عظیمی از جامعه از حقوق کم تری برخوردار شدند.

در این رابطه تبعیض و بی عدالتی و عدم مساوات در بسیاری از امور موجب نگرانی و دغدغة خاطر امام علیه السلام بود.

برای نمونه، خطاب به مالک اشتر فرمود:

بدانید _ خدایتان رحمت کند! _ که شما در زمانی به سر می برید که گوینده به حق، در آن اندک است و زبان از گفتن راست ناتوان، آنان که همراه حق اند، خوارند و مردم به نافرمانی گرفتار و در برقراری مداهنه با یکدیگر سازگار، جوانشان بدخو و پیرشان گنهکار، عالمشان منافق و قاریشان سودجو، نه خردشان سالمند را حرمت نهد و نه توانگرشان مستمند را کمک کند.(1)

حاکمیت دار و دسته بنی امیه و ضعف دستگاه خلافت مرکزی و یا هم سازی و هم نوایی با آنان و انحرافات فراوان این قبیله و تحمیل خواستها و تمایلات سفیهانه و مزدورانه خود بر اسلام، بزرگ ترین بلایی بود که امّت اسلامی آن را لمس و تجربه می کرد و بعد نیز در طول ده ها سال و بلکه تا امروز، آثار تلخ آن را در جان و ذائقة خود احساس می کند؛ آنان که امام علی علیه السلام دربارة آنان فرمود:

اسلام را از روی طوع و رغبت پذیرا نشدند؛ بلکه به ضرب شمشیر، تسلیم شدند و کفر را مخفی کردند و چون بر آن یارانی یافتند، آن را آشکار ساختند.(2)

آری، در ربع قرن بعد از وفات پیامبر اکرم3، شرایط حاکم بر دنیای اسلام چنین بود و امام علی علیه السلام در چنان احوالی می بایست سیر تاریخ اسلام را متحوّل بسازد و اصول و اخلاق اسلامی را حاکم کند، دست نابخردان و فرومایگان را

ص:71

کوتاه سازد، رشتة امامت و ولایت را برقرار نماید، آداب شریعت را زنده کند و بدعت ها را بمیراند.

پس از سرنگونی بنی امیه در سال 132ق، بنی عبّاس به قدرت رسیدند و تا سال 656 در جایگاه خلیفة پیامبر خدا حکم راندند؛ ولی آنچه در این تحقیق مورد نظر است، خلافت عباسی در دورة معاصر با امامان شیعه (تا پایان غیبت صغرا) است. به طور خلاصه، مهم ترین ویژگی های خلافت این دو خاندان(بنی امیه و بنی عباس) را در این دوره، چنین می توان بر شمرد:

اموال زیادی به او می بخشید.(1) این بخشش ها به گونه ای بود که پسر ابراهیم موصلی گفت: اگر هادی بیش تر عمر می کرد، ما دیوارهای خانه ها را از طلا و نقره می ساختیم.(2)

مجلس بزم شراب متوکل در تاریخ شهرت دارد.(3)

خلاصه این که در میان بنی عباس و بنی امیه شراب خواری، قمار، قتل، غنا و استفاده خصوصی از بیت المال رواج داشت.(4)

منصور در جای دیگر برای خاموش کردن شورش اهل مدینه، آنان را در محاصره اقتصادی قرار داد که تا زمان مهدی عباسی ادامه داشت.(1) او جاسوسانی گمارده بود و کسانی را که با شیعیان امام صادق علیه السلام رفت و آمد داشتند، گردن می زدند.(2)

ابو مسلم یکی از امرای حکومت عباسی در دوران حکومت خود ششصد هزار نفر را به قتل رساند.(3) خود او اعتراف می کند کسانی را که خدا حرمت خونشان را واجب کرده بود به زمین ریخته است.(4)

با این حال خلفای اموی همچنان در ادامه بر این کار پافشاری می کردند.(1)

خلفای اموی که در شام می زیستند، بیشتر از طریق گماشتن حاکمان خون ریز و ستمگر بر مناطق شیعه نشین بر شیعیان فشار می آوردند. همة حاکمان اموی از میان دشمنان شیعه برگزیده می شدند و از آزار و اذیت شیعیان فرو گذاری نمی کردند. از میان حاکمان اموی زیاد، عبیدالله بن زیاد و حجاج در سخت گیری نسبت به شیعیان گوی سبقت را از دیگر حاکمان اموی ربوده بودند. معاویه در نامه ای دستورداده بود گواهی هیچ یک از اصحاب علی علیه السلام پذیرفته نشود.

به نقل مورخین، معاویه دستور داده بود تا نسبت به محبین علی علیه السلام در مورد عطاها سخت گیری شود، اسامی آنها از دیوان بیت المال حذف و با ایجاد فشار خانه هایشان را نیز ویران کنند.(2)

در عصر اموی بعد از معاویه نیز بیشترین فشار ها از ناحیه هشام بن عبدالملک به اهل بیت و شیعیان آنها وارد می شد. وی نه تنها بغض و کینه علویان و شیعیان را به دل داشت بلکه در ناسزاگویی به اهل بیت نیز جانب افراط را پیشه ساخته بود.(3)

بنی عباس نیز، امامان شیعه را که معاصر شان بودند، بدون استثناء در تنگنا قرار داده و آنان را به شهادت رساندند و گاهی هم که نسبت به امامان شیعه و شیعیان نرمشی نشان می دادند، آن هم در راستای هدف نابودی آنان بود؛ نهضتها و قیام هایی که با رشادت رجال بنی هاشم شکل می گرفت با شدت سرکوب می شد، مثل نهضت حسین به علی صاحب فخ که بنی عباس آنان را قتل عام کردند و به این اکتفا نکرده سرهای آنان را از تن جدا کرده و در شهرها

ص:77

گرداندند.(1) مورخین نقل کرده اند که متوکل کسی که دوستدار علی و اهل بیت بود، اموال او را مصادره می کرد و او را می کشت.(2) او قبر امام حسین علیه السلام را ویران و دستور داد به روی آن کشت و زراعت کنند و از رفتن زائرین جلوگیری می کرد.(3)

منصور عباسی علت سخت گیری های خود را ایمن نبودن از جانب علویان می داند؛ و می گوید: هنوز شمشیر آل ابی طالب در غلاف نرفته است.(4)

نسبت به اهل بیت ایجاد شده بود، استفاده کرده و با این عنوان که عباس عموی پیامبر است و با استفاده از شعار الرضا من آل محمد، که شعار انقلاب های مردمی بر ضد بنی امیه بود روی کار آمدند.(1)

آنان در ابتدای کار سعی داشتند خود را مدافع اهل بیت و منتقم آنان معرفی کنند، از این رو بود وقتی که سر آخرین خلیفه بنی امیه مروان را نزد ابو العباس اولین خلیفه عباسی آوردند، او ادعا کرد به انتقام خون حسین علیه السلام، 2000 نفر از بنی امیه را کشتم.(2)

در راستای این فریب کاری مستمر بود که آنان دست به تظاهر دینی می زدند، یعنی سعی داشتند تمام اعمال و رفتار خود را مطابق با موازین شرعی جلوه دهند.

امام کاظم علیه السلام در مورد بنی عباس می فرماید: این گروه، مردمی پلید و بدکارند که اظهار ایمان می کنند ولی در باطن ایمان و اعتقادی ندارند.(3)

لازم به یاد آوری است که اگرچه هم زمامداران اموی و هم زمامداران عباسی، در منحرف ساختن حکومت دینی از محور اصلی خود، مشترک بودند؛ ولی این تفاوت را داشتند که از میان خلفای اموی معاویه و بعضی دیگر از این خاندان، با علمای دین ارتباط داشتند و حکومت شان از وجهة دینی برخوردار بود؛ ولی در دوران عباسی، حکومت کاملاً رنگ دینی به خود گرفت و کوشش برای بهره بردای از عوامل مذهبی بر نفع حکومت آغاز گردید و با تظاهر به دین داری و ارتباط و تماس با رجال و دانشمندان اسلامی، خصوصاً در زمان خلفای نخستین

ص:79

عباسی، رواج یافت؛ به علت این که عباسیان نمی خواستند تنها به عنوان زمامدار سیاسی شناخته شوند؛ بلکه می خواستند در عین زمامداری وجهة دینی و رنگ مذهبی به خود بگیرند تا از این رهگذر، از احترام افکار عمومی برخوردار باشند.(1)

بسیاری از خلفای بنی عباس نیز همانند خلفای بنی امیه از اخلاق اسلامی فاصله گرفته بودند. منصور دوانیقی، هادی عباسی، متوکل عباسی و... دست کمی از خلفای اموی چون معاویه، یزید بن معاویه، یزیدبن عبدالملک(یزیددوم)، هشام بن عبدالملک و... نداشتند.

ماجرای آهن تفتیده را که بین امام علی علیه السلام و برادش عقیل واقع شده بود،(1)وقتی عقیل برای معاویه نقل می کند، معاویه پس از شنیدن آن به شدت به شگفتی می افتد و چنین می گوید:

«افسوس افسوس دیگر کجاست زنی که همانند علی فرزندی بیاورد»

حکام بنی امیه به حقانیت حضرت امام حسین علیه السلام نیز واقف بودند و درباره عظمت او و ملکوتی بودن شخصیت او زبان به اعتراف می گشودند.

در منابع آمده است که معاویه می گوید:

«به خدا سوگند هیچ عیبی در حسین نمی بینم».(2)

 «ولید» فرماندار مدینه نیز اعلام می کند:

«اگر ثروت و سلطنت دنیا را به من بدهید هرگز حسین را نمی کشم».(3)

ص:82

حکام بنی عباس نیز همچون بنی امیه به حقانیت ائمه اطهار علیهم السلام و شایستگی آنان برای حکومت و خلافت واقف و معترف بودند و در همان حال به دلیل استکبار و نفسانیت های شدید و دلبستگی و وابستگی به قدرت و ثروت و ریاست به غصب حکومت اسلامی می پرداختند و امامان معصوم علیهم السلام را از حق الهی خود در زمامداری و حکومت بر مردم جامعه محروم می کردند. به نمونه ذیل توجه کنید:

«مامون» خلیفه عباسی روزی از پدرش «هارون» درباره حضرت امام موسی کاظم علیه السلام و امامت و رهبری او می پرسد، هارون در پاسخ می گوید:

«من پیشوای ظاهری مردم هستم و با زور بر آنان تسلط یافته ام و موسی بن جعفر امام بر حق است. ولی به خدا سوگند پسرم اگر تو هم در امر حکومت در تقابل با من قرار بگیری چشم هایت را از کاسه بیرون خواهم آورد».(1)

این که دستور می دهد امام کاظم علیه السلام را دستگیر و زندانی کنند، علت اصلی این اقدام هارون احساس خطر از موقعیت اجتماعی امام علیه السلام است. به همین جهت وقتی تصمیم می گیرد ولایتعهدی را برای فرزندانش امین، مأمون و مؤتمن تثبیت کند، مانع اصلی بر سر این کار را امام کاظم علیه السلام می داند؛ زیرا اگر امام علیه السلام باشد، و چشمها به او بیفتد این فکر برای افراد پیدا می شود که آن که لیاقت برای خلافت دارد اواست. به همین علت وقتی که می آید مدینه، دستور می دهد امام علیه السلام را بگیرند.

مشاهده می کنیم که حکام جور اموی و عباسی چگونه درباره شخصیت معنوی و ملکوتی ائمه دین علیهم السلام و شایستگی آنان برای امامت و حکومت زبان به اذعان و اعتراف می گشایند و این مقام را حق قطعی آنان می دانند، اما از آنجاکه

ص:83

انتشار این حقایق را در تضاد و تقابل با سیطره نامشروع و ضد اسلامی خود می یافتند، سعی وافر داشتند که آنچه را که خود درباره حقانیت پیشوایان معصوم معترف بودند در سطح جامعه و در ذهن و فکر توده های مردم واژگون سازند و این مطهران و صالحان امت را ناپاکان و فاسدان و خروج کنندگان علیه اسلام و حکومت اسلامی معرفی نمایند! هدف آنان از این عملکرد تباه و مخرب این بود که از گرایش فکری و عملی مردم به ائمه اطهار علیهم السلام جلوگیری به عمل آورند و مانع تشکیل جبهه ای قدرتمند برای مقابله با سیطره و حاکمیت خویش گردند تا در نهایت این موانع بزرگ را از سر راه بردارند و حکومت غاصبانه خود را تداوم بخشند.

بود، وارد مسجدالحرام شد و مشغول طواف خانه خدا گردید همین که حضرت به نزدیک «حجرالاسود» رسید، مردم همگی کنار رفتند، و اطراف «حجر» را خلوت کردند تا به آسانی دست به حجر الاسود رساند و به طواف پرداخت.

تماشای این منظره موجی از خشم و حسد در دل و جان هشام بن عبد الملک برانگیخت و در همین حال که آتش کینه در درونش زبانه می کشید، یکی از بزرگان شام رو به او کرد و با لحنی آمیخته به حیرت گفت: این کیست که تمام جمعیت به تجلیل و تکریم او پرداختند و صحنه مطاف برای او خلوت گردید؟ هشام با آن که شخصیت امام علیه السلام را نیک می شناخت، اما از شدت کینه و حسد و از بیم آن که درباریانش به او مایل شوند و تحت تأ ثیر مقام و کلامش قرار گیرند، خود را به نادانی زد و در جواب مرد شامی گفت: او را نمیشناسم.

در این هنگام فرزدق شاعر چیره دست عرب با این که از شعرای دربار بود و از آنها هدایا و جوایز دریافت میداشت، ولی با خلوصی که نسبت به اهلبیت داشت تاب نیاورد و رو به مرد شامی کرد و گفت: اما من او را میشناسم! اگر خواهی تا شخصیت او را بشناسی از من بپرس، من او را نیک می شناسم .

آنگاه فرزدق در لحظهای از لحظات تجلی ایمان و معراج روح، قصیده معروف و جاویدان خود را که از الهام وجدان بیدارش مایه می گرفت، با آهنگی پرشور بر زبان راند.

«این که تو او را نمی شناسی، همان کسی است که سرزمین بطحاء جای گام هایش را می شناسد و کعبه و حل و حرم حسب و نسب او را می داند. این کسی است که احمد مختار پدر اوست، که تا هر زمان قلم قضا در کارباشد، درود و رحمت خدا بر روان پاک او روان باد...»(1).

ص:85

وقتی قصیده فرزدق به پایان رسید، هشام مانند کسی که از خوابی گران بیدارشده باشد، خشمگین و آشفته به فرزدق گفت: چرا چنین شعری _ تا کنون _ در مدح ما نسروده ای؟ فرزدق گفت: جدی بمانند جد او و پدری همشأ ن پدر او و مادری پاکیزه گوهر مانند مادر او بیاور تا تو را نیز مانند او بستایم .

هشام برآشفت و دستور داد تا نام شاعر را از دفتر جوایز حذف کنند و او رادر سرزمین عسفان میان مکه و مدینه به بند و زندان کشند .

شاهد دیگر بر این مطلب استقبال گسترده مردم از امام رضا علیه السلام در نیشابور است. هم چنین از مهمترین و اصلی ترین انگیزه های مأمون برای تشکیل جلسات مناظره نیز همین محبوبیت امام علیه السلام در بین مردم بود او می خواست در یکی از این مناظرات امام علیه السلام مغلوب شود و بدین وسیله از محبوبیت امام علیه السلام کاسته شود. ابوالصلت پیشکار امام علیه السلام در این باره می گوید:

«... از آنجا که امام علیه السلام در میان مردم به علت فضایل و کمالات معنوی خود محبوبیت روز افزون می یافت، مأمون برآن شد که علمای کلام را از هر نقطة کشور فراخواند، تا در مباحثه امام علیه السلام را به موضع عجز اندازند و بدین وسیله مقامش ازنظر دانشمندان پایین بیاید، و عامة مردم نیز پی به کمبود هایش ببرند، ولی امام علیه السلام دشمنان خود _ از یهودی، مسیحی، زرتشتی، برهمن، صابئی، منکر خدا و... - همه را در بحث محکوم نمود...».(1)

ص:86

خود مأمون نیز به این مطلب اشاره کرده است. در روایتی از نوفلی یار نزدیک امام علیه السلام آمده است:

سلیمان مروزی عالم مشهور علم کلام، در خطّة خراسان نزد مأمون آمد. مأمون او را گرامی داشت و انعام فراوان داد. سپس به او گفت:

پسر عمویم علی بن موسی علیه السلام از حجاز نزد من آمده و او علم کلام و دانشمندان این علم را دوست دارد، اگر مایلی روزترویه(روز هشتم ذی الحجه)نزد ما بیا و با او به بحث و مناظره بنشین.

سلیمان که به علم و دانش خود مغرور بود، گفت: ای امیر مؤمنان! من دوست ندارم از مثل او در مجلس تو در حضور جماعتی از بنی هاشم سؤال کنم، مبادا از عهده بر نیاید و مقامش پایین آید.

مأمون گفت: هدف من نیز چیزی جز این نیست که راه را بر او ببندی، چرا که من می دانم تو در علم و مناظره تواناهستی!

سلیمان گفت: اکنون که چنین است مانعی ندارد، در مجلسی از من و او دعوت کن و در این صورت مذمتی بر من نخواهد بود.(1)

این مناظره با قرار قبلی برگزار شد و امام علیه السلام سلیمان را سخت در تنگنا قرار داد و تمام راههای جواب را بر او بست و ضعف و ناتوانی او را آشکار ساخت.

 نمونه دیگر نشاندهندة محبوبیت مردمی ائمه اطهار علیهم السلام می باشد، نماز عید امام رضا علیه السلام و همراهی بیسابقه مردم با آن حضرت است. بر اساس گزارش های تاریخی پس از جریان انتخاب امام رضا علیه السلام به ولایتعهدی از سوی مأمون، روز عیدی (عید قربان)، مأمون از امام علیه السلام خواست نماز عید را بخواند، امام علیه السلام که پذیرفتن ولایتعهدی را مشروط به عدم دخالت در کارهای رسمی

ص:87

کرده بود، ابتدا نپذیرفت، اما با اصرار مأمون آخرالامر پذیرفت مشروط به این که نماز را بر اساس سیرة جدش رسول الله3 و پدرش امام علی علیه السلام اقامه کند. مأمون هم قبول کرد.

بامداد روز عید، سران سپاه، اعیان و اشراف و سایر مردم، طبق عادتی که در زمان خلفا پیدا کرده بودند، لباسهای فاخر پوشیدند و پشت در خانه امام، برای شرکت در نماز عید حاضر شدند.

سایر مردم نیز در کوچه ها و معابر خود را آماده کردند و منتظر موکب با جلالت مقام ولایت عهد بودند که در رکابش حرکت کرده به مصلّی بروند.

از طرف دیگر حضرت رضا علیه السلام اول صبح غسل کرد و دستار سپیدی بر سر بست، یک سر دستار را جلو سینه انداخت و یک سر دیگر را میان دو شانه، پاها را برهنه کرد، دامن جامه را بالا زد، و به کسان خود گفت شما هم این طور بکنید. عصایی در دست گرفت که سر آهنین داشت. به اتفاق کسانش از خانه بیرون آمد و طبق سنت اسلامی در این روز، شروع کرد با صدای بلند به گفتن اذکار:

«اللَّه اکبر، اللَّه اکبر، اللَّه اکبر علی ما هدانا، اللَّه اکبر علی ما رزقنا من بهیمة الانعام، الحمد للَّه علی ما ابلانا»

تمام مردم با صدای بلند هماهنگ یکدیگر این جمله را تکرار می کردند، در حالی که همه به شدت می گریستند و اشک می ریختند و احساساتشان به شدت تهییج شده بود. سران سپاه و افسران که با لباس رسمی آمده بر اسبها سوار بودند و چکمه به پا داشتند، خیال می کردند مقام ولایت عهد با تشریفات سلطنتی و لباسهای فاخر و سوار بر اسب بیرون خواهد آمد. همینکه امام علیه السلام را در آن وضع ساده و پیاده و توجه به خدا دیدند، آنچنان تحت تأثیر احساسات خود قرار گرفتند که اشک ریزان صدا را به تکبیر بلند کردند و با شتاب خود را از مرکبها به زیر افکندند و بی درنگ چکمه ها را از پا درآوردند.

ص:88

طولی نکشید که شهر مرو پر از ضجّه و گریه و یکپارچه احساسات و هیجان و شور و نوا شد. امام رضا علیه السلام بعد از هر ده گام که برمی داشت، می ایستاد و سه بار تکبیر می گفت و جمعیت با صدای بلند و با گریه و هیجان او را مشایعت می کردند. صفوف جمعیت با حرارت و شور به طرف مصلی حرکت می کرد.

خبر به مأمون رسید. مأمون بر خود لرزید. فورا فرستاد پیش حضرت و تقاضا کرد که برگردد، امام علیه السلام کفش و جامه خود را خواست و پوشید و مراجعت کرد.(1)

این قضیه نیز به خوبی حاکی از محبوبیت امام رضا علیه السلام در بین مردم است. به گونهای که مأمون از این محبوبیت مردمی امام رضا علیه السلام به شدّت احساس خطر می کند و فورا امام رضا علیه السلام را متوقف می کند.

دادیم؛ آنها پول دادند، ما نیز دادیم؛ تا آن که با هم زانو به زانو شدیم و مانند دو اسب مسابقه گشتیم. آن گاه گفتند: از ما پیامبری برخاسته است که از آسمان بر او وحی می رسد، اینک ما چگونه به ایشان برسیم؟ به خدا سوگند ما هرگز به او ایمان نمی آوریم، نه او را تصدیق می کنیم».(1)

ولی به رغم خواست و حسادت آنان خدا پیامبرش را پیروز کرد و حشمت شان را شکست. بعد از سال هشتم هجری که بیشتر اشراف قریش به مدینه منتقل شده بودند، آزار و اذیت و حسادت های آنان را، نسبت به خاندان پیامبر می بینیم که غالبا در اثر تحریک همین تازه مسلمانان بود.

در این میان، علی علیه السلام به سبب جایگاه ویژهاش، بیشتر مورد حسد آنان بود. امام باقر علیه السلام می فرماید:

«هرگاه پیامبر اکرم فضایل علی علیه السلام را می گفت یا آیه ای را که درباره آن جناب نازل شده بود، تلاوت می کرد، عده ای از مجلس برمی خاستند و می رفتند».(2)

 از این رو از نبی اکرم3 بسیار روایت شده که فرمود:

«هر کس به علی حسد ورزد، به او حسد ورزیده و کسی که به او حسادت کند، کافر شده است».(3)

حتی در همان زمان پیامبر هم برخی، حسد خود را بروز می دادند و به اذیت و آزار علی علیه السلام می پرداختند.

ص:90

چنان که از سعد بن ابی وقاص نقل شده است:

«من و دو نفر دیگر در مسجد نشسته بودیم و از علی بدگویی می کردیم که پیامبر با حالت عصبانی به سوی ما آمد و فرمود: با علی چه کار دارید، هر کس علی را اذیت کند، مرا اذیت کرده است».(1)

بررسی های تاریخی نشان می دهد که پس از رحلت نبی مکرم اسلام3، بسیاری از اقوام و قبایل عرب، خصوصا برخی از قبایل قریش و در رأس آنان بنی امیه، بنا به همین انگیزه های حسادت و برتری جویی پیوسته نسبت به پیامبر3 و خاندانش رشک و حسد می ورزیدند و بغض و کینه شان را در دل داشتند و بر این اساس هرگز مایل نبودند که فردی از این خاندان به حکومت برسد و بر آنان حکم براند.

از این رو می بینیم که پس از قتل عثمان و آغاز بیعت مردم با امام علی علیه السلام بسیاری از قریشیان یا با آن حضرت بیعت نکردند و یا اگر بنا به انگیزه های سیاسی، مجبور شدند با او بیعت کنند، در باطن دشمنی و بغض او را دردل می پروراندند و از همکاری با حکومت علوی سرباز زده و پیوسته مترصد ضربه زدن به او و بر اندازی حکومتش بودند. برای همین است که سرنخ بسیاری از توطئه ها، فتنه ها، آتش افروزی ها علیه حکومت علوی، در دست افراد و گروه ها و احزابی از همین اعراب و قریشیان مقیم مکه و مدینه است.

امام علی علیه السلام دربارة انگیزة مخالفت قریش با آن حضرت و حکومتش فرموده است:

«قریش با ما کینه جویی و دشمنی نمی کند، جز برای اینکه خداوند ما را به رهبری و سروری ایشان برگزید و ما آنان را زیر فرمان خویش کشیدیم»(2).

ص:91

به گفتة شهید مطهری علت زندانی شدن امام کاظم علیه السلام توسط هارون الرشید نیز همین حسادت هارون نسبت به محبوبیت آن حضرت نزد مردم بوده است:

 «در میان ائمه علیهم السلام، موسی بن جعفر بود که به جرم علاقه و توجه مردم و اعتقاد اینکه او از هارون شایسته تر است سالها زندانی شد؛ ... و عاقبت الامر آن حضرت را در زندان مسموما شهید کرد. «أَمْ یَحْسُدونَ النّاسَ عَلی ما اتیهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ»(1)

بلی، وقتی که فضل خدا را می بینند که شامل حال گروهی از افراد شده حسد می برند و درصدد آزار برمی آیند.(2)

_اولاً: _بسیاری از دستورات بود که اصلا موضوع آنها در زمان پیامبر3 پیدا نشد، بلکه بعدها سؤالش برای مردم مطرح شد.

_ثانیاً: _پیامبر3 بعلت مشکلات فراوان و تحت فشار بودن در مکه و همچنین جنگهای فراوان بعد از هجرت به مدینه فرصت پیدا نکردند تا همه احکام دینی را برای عموم مردم توضیح دهند.

_ثالثاً: _حتی بسیاری احکام دینی را هم که پیامبر3 بخوبی برای مردم توضیح دادند بعدها مسلمانان در آنها اختلاف پیدا کردند. مسلمانان حتی در مسائل بسیار آسان روزمره مثل نحوه انجام وضو و بسیاری از احکام نماز که پیامبر3 حداقل در هر روز پنج بار در مقابل آنها انجام داده بود دچار اختلافات شدیدی شدند. این اختلافات تا امروز در بین خود مذاهب چهارگانه اهل سنت وجود دارد.

بنابراین به حکم عقل بایستی پیامبر3 از جانب خداوند افرادی را به عنوان رهبر دینی مردم انتخاب کرده باشد؛ زیرا پیامبر3 به وقوع اختلاف فقهی و غیره در بین صحابه و مسلمین بعد از خود قطعا آگاه بوده است که تمام مسلمین در مسائل دینی و اختلافات دینی بعد از پیامبر3 به آنها مراجعه کنند.

پیامبر گرامی اسلام3 نیز از جانب خداوند، در احادیث مختلفی اهل بیت علیهم السلام را به عنوان مرجع دینی و علمی پس از خودش معرفی کرده و از مردم خواسته است که در امور دینی، علم به احکام خدا، آموختن قرآن، پیمودن صراط مستقیم و سلوک اخلاقی و معنوی، با فروغ تابان اهل بیت پیش روند و آن حجت های الهی را الگو، پیشوا و مرجع خود قرار دهند، تا هم با دین صحیح

ص:93

آشنا شوند، هم عملشان بر مدار حق باشد و هم نزد خداوند متعال حجت داشته باشند.(1)

و حارث می گوید:

سألت علیا عن هذه الآیة «فاسالوا اهل الذکر» فقال: «والله انا نحن اهل الذکر، نحن اهل الذکر، نحن اهل العلم و نحن معدن التأویل و التنزیل».(1)

از علی علیه السلام دربارة آیة «فاسالوا اهل الذکر» پرسیدم فرمود: به خدا قسم ما اهل ذکر هستیم، ما اهل ذکر هستیم، ما اهل علم هستیم و ما معدن تأویل و تنزیل هستیم.

راسخان در علم:

«وَمَا یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ؛(2) تأویل قرآن را کسی جز خدا و راسخان در علم نمی داند».

علی علیه السلام در خطبهای می فرماید:

«این الذین زعموا انّهم الراسخون فی العلم دوننا کذبا و بغیا علینا ان رفعنا الله و وضعهم و اعطانا و حرمهم و ادخلنا و اخرجهم بنا یستعطی الهدی و یستجلی العمی؛(3) کجایند کسانی که پنداشتند آنان _ نه ما _ دانایان علم قرآنند؟ به دروغ و ستمی که بر ما می رانند. خدا ما را بالا برده و آنان را فرو گذاشته، به ما عطا کرده و آنان را محروم داشته، ما را در _ حوزة عنایت خود _ درآورده، و آنان را از آن برون کرده است. راه هدایت را با راهنمایی ما می پویند، و روشنی دلهای کور را از ما می جویند.(4)

ص:95

و نیز می فرماید:

«انا و علی و الحسن و الحسین و تسعۀ من ولد الحسین مطهرون معصومون؛(1) من و علی و حسن و حسین و نه نفر از فرزندان حسین پاک و معصوم هستیم».

آیة تطهیر بر عنایت ویژة خداوند به اهل بیت پیامبر علیهم السلام و دوری

آنان از لغزش و انحراف تأکید می کند. تا آنان نمونه های بلند انسانیت باشند و در اختلافات در سایر مصادر و منابع دین مورد رجوع مسلمانان باشند.

این آیه دلها و خردها را به اهل بیت پیامبر علیهم السلام پیوند می دهد و تأکید می کند که دوستی واقعی با آنان اجر رسالت است و موالات با آنان _ حداقل در بعد علمی _ مودت حقیقی است.

و شاید بتوان از آیة کریمة:

>قُلْ إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اللَّهُ وَیَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ(1)

«بگو اگر خدا را دوست دارید از من پیروی کنید تا خداوند شما را دوست داشته باشد»

تلازم بین «پیروی کردن» و «محبت» را استفاده کرد.

این احادیث قبل از آنکه عدد ائمه علیهم السلام _ از علی علیه السلام ابن ابی طالب تا حضرت مهدی(عج الله) _ به دوازده نفر برسد هم در برخی صحاح و مسانید، پراکنده بوده است. بنابراین محال است که بعد از آن تاریخ جعل شده باشد. علاوه بر این، همة روات این احادیث که از طریق اهل سنت نقل شده اند، مورد وثوق آنها هستند.(1)

به طور کلی بر حجیت آیات و روایاتی که مطرح شد نتیجهای عملی مترتب می شود و این همان چیزی است که همة مسلمانان را به آن دعوت می کنیم؛ بدون اینکه هیچ یک از مذاهب اسلامی، ویژگیهای خود را از دست بدهند.

از آن گذشته واقعیت های تاریخی نیز گویای آن است که اهل بیت علیهم السلام در هر دورهای که زندگی می کردهاند، سمت مرجعیت دینی و علمی داشتهاند و به آنان مراجعه می شده است.

امام علی علیه السلام هم در دوران خلفا و هم در دوران حکومتش سرآمد همة اصحاب در همة علوم بود. به عنوان نمونه می توان به حل مشکلات علمی و قضایی دوران خلیفة دوم توسط آن حضرت اشاره کرد، این حل مشکلات علمی و قضایی توسط آن حضرت چنان چشمگیر بوده که عمر چندین بار این جمله را بر زبان آورد که «لولاعلی لهلک عمر».(2)

هم چنین همه می دانند که بنیانگذار علم نحو و عربیت امیرمؤمنان علی علیه السلام بوده است او بود که کلیات این علوم را به ابوالاسود دؤلی آموخت...».(3)

ص:102

بعد از امیرمؤمنان علیه السلام این مرجعیت به دو فرزند بزرگوارش امام حسن و امام حسین علیهم السلام منتقل شد. کسانی همانند «عمروبن دینار» عبدالرحمن بن ابی لیلی، مسروق بن اجدع، عطاء ابن ابی رباح شعبی و... که مورد احترام اهل سنت نیز هستند از این دو امام بهرهمند شدند.

دوران امام سجاد علیه السلام با این که از خفقانی ترین دوره ها، در ادوار حضور امامان علیهم السلام بود، در عین حال آن حضرت مرجعیت علمی داشت و کسان زیادی از صاحبان فتوی اعم از شیعه و اهل سنت از محضر وی بهره گرفتند. به عنوان نمونه از شیعه بزرگانی چون ابوحمزه ثمالی، ثابت بن دینار، ابان بن تغلب و... از اهل سنت کسانی چون محمد بن مسلم بن شهاب زهری، ابوحازم، حکم بن عتیبة و... از امام علیه السلام بهره ها گرفتند.

ابن شهاب زهری علی رغم وابستگیش به امویان از امام سجاد علیه السلام بهره گرفته است و حضرت را با عبارات زیادی ستوده است. از جمله او می گفت: ما رأیت أحداً أفقه من علی بن الحسین(1)

ابوحازم یکی دیگر از محدثین معاصر امام سجاد علیه السلام می گفت:

«مارأیت هاشمیاً أفضل من علی بن الحسین و لا أفقه منه»(2)

در بخشی از دوران امامت امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام به جهت درگیری که بین بنی امیه و بنی عباس بوجود آمد، این دو امام فرصت مناسبی یافتند تا به تبیین ابعاد مختلف اسلام ناب محمدی3 بپردازند و کسان زیادی از صاحبان فتوی از شیعه و اهل سنت از محضر این دو امام بهرهمند شدند. موقعیت علمی

ص:103

امام باقر علیه السلام به مثابة شخصیتی عالم و فقیه بسیاری را وا می داشت تا از محضر آن حضرت بهره گیرند و حل اشکالات علمی و فقهی خود را از او بطلبند.

شهرت علمی امام به حدّی بود که ابن عنبه در مورد آن حضرت این تعبیر را به کار می برد: « کان واسع العلم و وافرالحلم».(1) در حجاز آن حضرت به اندازهای شهرت داشت که به «سید فقهاء الحجاز» مشهور شده بود.(2) گذشته از حجاز، در عراق و خراسان نیز شهرت علمی وی به طور گسترده فراگیر شده بود. چنانکه راوی می گوید: دیدم که مردم خراسان دورش حلقه زده و اشکالات علمی خود را از او می پرسیدند.(3)

ابوزهره دربارة مرجعیت عام امام باقر علیه السلام می نویسد:

امام باقر علیه السلام وارث امام سجاد علیه السلام در امامت و هدایت مردم بود، از این رو علمای تمام بلاد اسلام از هرسو به محضر او می شتافتند و کسی از مدینه دیدن نمیکرد جز این که به خدمت او شرفیاب شده از علوم بیپایانش بهره ها می گرفت.(4)

مورخان تعداد کسانی را که از امام صادق علیه السلام روایت نقل کردهاند 4000 نفر ذکر کردهاند که با آراء و اعتقادات گوناگون بودند.(5)  کسانی هم چون «زرارة بن اعین»، «محمد بن مسلم ثقفی»، «برید بن معاویه»، «فضیل بن یسار» و... از فقیهان

ص:104

شیعه و کسانی همانند ربیعة الرای، ابن جریح، حجاج بن ارطاة اعمش، ابوحنیفه، مالک بن انس و... از صاحبان فتوای اهل سنت از مکتب این امامان بهره ها بردند.

ابوحنیفه نعمان بن ثابت زوطی م 150 که از امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام بهره ها برده است، این جمله از او معروف است که: «لولا السنتان لهلک النعمان»؛(1) اگر دو سالی که از محضر امام صادق علیه السلام استفاده کردم نبود بیچاره بودم. او گرچه در موارد زیادی در مبانی فقهی با امام صادق علیه السلام مخالفت می کرده و این نقطه ضعف در زندگی او نه پوشیده است و نه قابل دفاع اما مورخان تجلیل های او را از امام صادق علیه السلام نیز آوردهاند. گفتهاند: او وقتی امام صادق را مخاطب قرار می داده می گفته است «جعلت فداک یابن رسول الله»(2) فدایت گردم ای پسر پیغمبر. او به درخواست منصور دوانیقی چهل مسئله از امام صادق علیه السلام پرسید، پس از آنکه پاسخ مستدل همه آنها را شنید گفت: «ما رایت افقه من جعفر بن محمد3»؛(3) من فقیه تر از امام صادق علیه السلام ندیدم.

دیگر امام فقهی اهل سنت مالک بن انس (متولد 93 هجری درگذشته سال 179 ه_) است او نیز از امام صادق علیه السلام بهره گرفته است.

او می گوید:

«کسی را همانند امام صادق علیه السلام در علم و عبادت و ورع، هیچ چشمی ندیده و هیچ گوشی نشنیده و بر قلب هیچ انسانی خطور نکرده است».(4)

ص:105

نیز گفته است:

 «در مدتی که با امام صادق علیه السلام آمد رفت داشتم حضرت را در یکی از سه حالت دیدم یا نماز می خواند و یا روزه بود و یا قرآن می خواند و ندیدم سخنی بگوید جز با طهارت»(1)

دیگر علمای اهل سنت چون «سفیان بن سعید بن مسروق ثوری»، «یحیی بن سعید انصاری»، «عبدالملک بن عبدالعزیز بن جریح»، «ابوسعید یحیی بن سعید قطان بصری»، «محمد بن اسحق صاحب مغازی»، «شعبة بن حجاج»، «ایوب بن ابی عثیمه سجستانی»، و... نیز از محضر امام صادق علیه السلام بهره ها بردهاند.

دیگر امامان نیز همین مرجعیت را داشتند لیکن فشارها بسیار زیاد بود و دشمنان کاری کرده بودند که دسترسی به این امامان کار بسیار پرزحمتی بود. در عین حال شیفتگان علوم و معارف الهی با به جان خریدن تمام خطرها و تهدیدات از سفره معارف این انوار تابناک الهی بهرهمند می شدند.

همین مرجعیت علمی و دینی اهل بیت علیهم السلام بود که خصومت و دشمنی حاکمان معاصر آنان را بر می انگیخت. به عنوان نمونه، منصور عباسی به خاطر مرجعیت علمی و دینی که امام صادق علیه السلام در جامعه داشت، می کوشید تا شخصیت علمی و فقهی آن حضرت را بامطرح کردن برخی از فقهای اهل سنت چون مالک بن انس کم رنگ جلوه دهد. او به مالک می گفت: به خدا تو عاقلترین مردم هستی...اگر عمر من باقی بماند، فتاوا و اقوال تورا همانند مصحف نوشته به تمام آفاق فرستاده و مردم را مجبور به پذیرش آن می کنم.(2)

ص:106

این حرکت منصور ناشی از علاقة وی به مالک نبود، بلکه بر آن بود تا با برجسته کردن مالک، آتش کینه و حسد خود را نسبت به منزلت علمی امام صادق علیه السلام فرونشاند.(1)

منصور به منظور ایراد خدشه به شخصیت علمی و فقهی امام، به هروسیلهای توسل می جست، چنانکه ابوحنیفه را واداشت تا رو در روی امام ایستاده و با وی به بحث بپردازد، تا در صورت پیروزی ابوحنیفه، امام را در صحنة علم و دانش اسلامی تحقیر کند.

 ابوحنیفه خود جریان را چنین نقل می کند:

«منصور به من گفت: مردم توجه عجیبی به جعفر بن محمد پیداکرده و سیل جمعیت به طرف او سرازیر شده است، تو چند مسأله از مسائل مشکل را آماده کرده و حل آنها را از جعفر بخواه و چون او نتوانست جواب مسائل تو را بدهد، از چشم مردم خواهد افتاد. من نیز چهل مسأله بسیار پیچیده و مشکل آماده کردم».(2)

آنگاه امام صادق علیه السلامو ابوحنیفه در حیره و در حضور منصور با هم ملاقات می کنند. ابوحنیفه خود می گوید: «من به دستور منصور سؤالاتم را یکی پس از دیگری از امام صادق علیه السلام می پرسیدم و آن حضرت در پاسخ می فرمود: دربارة این مسأله عقیدة شما چنین است و اهل مدینه چنین می گویند و ما چنین می گوییم».(3)

ص:107

در پایان همین مناظره بود که ابوحنیفه بیاختیار آخرین سخن خود را با اشاره به امام صادق علیه السلام چنین ادا کرد:

«دانشمندترین مردم کسی است به آراء و نظرهای مختلف علما در مسائل، احاطه داشته باشد».(1)

یکی از اهداف تشکیل جلسات مناظره بین امام رضا و علمای مذاهب و ادیان از سوی مأمون عباسی نیز این بود تا امام در یکی از این مناظرات مغلوب شود و بدینگونه تصوّری را که مردم دربارة ائمه علیهم السلام داشتند و آنان را صاحب علم خاص مثلاً از نوع علم لدنی می دانستند، از بین ببرد.

مرحوم صدوق در این باره می گوید:

مأمون اندیشمندان سطح بالای هر فرقه را در مقابل امام قرار می داد تا حجت آن حضرت را به وسیلة آنان از اعتبار بیندازد و این به جهت حسد اونسبت به امام و منزلت علمی و اجتماعی او بود.(2)

برای همین است که وقتی مأمون دید که تشکیل چنین مجالسی برای وی خطرناک است، اقدام به محدود کردن امام کرد، از «عبدالسلام هروی» نقل شده است که به مأمون اطلاع دادند که امام رضا علیه السلام مجالس کلامی تشکیل داده و بدین وسیله مردم شیفتة آن بزرگوار می شوند. مأمون به «محمدبن عمرو طوسی» مأموریت داد تا مردم را از مجلس آن حضرت طرد نماید. پس از آن بودکه امام در حق مأمون نفرین کرد.(3)

همین مسأله به صورت یک دلیل عمده برای شهادت امام در آمد.

ص:108

«احمد بن علی انصاری» می گوید:

«از ابوصلت پرسیدم: چگونه مأمون راضی به قتل امام رضا علیه السلام شد؟ ابوصلت گفت: ... مأمون ولایتعهدی را بدین جهت به امام رضا علیه السلام داد که به مردم نشان دهد آن حضرت رغبت به دنیا دارد، تا ازچشم مردم بیفتد. اما وقتی از امام جز آنچه برتری او را بر مأمون نشان می داد چیزی برای مردم آشکار نمیشد، دست به دعوت و جلب متکلمان تمامی سرزمین های اسلامی زد تا به وسیلة آنان، امام را از نظر علمی محکوم نماید و از این رهگذر نقص آن حضرت میان عامة مردم ثابت شود؛ ولی امام با هیچ عالم یهودی و نصرانی و... روبرو نمیشد جز آن که بر او برتری می یافت و مردم می گفتند: آن حضرت شایسته تر از مأمون برای تصدی مقام خلافت است. جاسوسان نیز چگونگی امر را به اطلاع او می رساندند. بدین ترتیب بود که مأمون دست به مسموم ساختن امام زد».(1)

اصول و مبانی مذکور را به اختصار مورد اشاره قرار می دهیم:

با توجه به همین عمومیتی که از آیه استفاده می شود، فقها در مسائل مختلف به این آیه برای عدم تسلط کفار بر مؤمنان از نظر حقوقی و حکمی استدلال کردهاند،(1) و هر حکمی را که موجب سبیل، علو و سلطنت کافر بر مؤمنان و مسلمانان باشد، نفی کردهاند. بنابراین، هرگونه حکمی که از ناحیة آن حکم موجبی برای علو و سلطنت کافر بر مسلم باشد، به مقتضای این آیة شریفه، از صفحة تشریع مرفوع است.

گذشته از آیه قرآن که مورد اشاره قرار گرفت، حدیث «اعتلا» که از پیامبر اکرم3 روایت شده است، نیز سلطه کفار بر مسلمانان را نفی می کند.

در حدیث آمده است:

«الاسلام یعلو و لا یعلی علیه و الکفار بمنزله الموتی لا یحجبون و لا یورثون؛(2) اسلام نسبت به سایر مکاتب و ملل، همیشه برتری دارد و هیچ چیزی بر آن برتری ندارد و کافران به منزلة مرده ها هستند، مانع از ارث دیگران نمی شوند و خودشان نیز ارث نمی برند».

این حدیث شریف نیز به روشنی دلالت بر نفی سلطة کفار بر مسلمین دارد و در مقام بیان این مطلب است که اسلام موجب علو مسلم بر غیر مسلم است.

ص:111

روایت «الاسلام یعلو و لا یعلی علیه» دو بخش دارد: یک بخش اثباتی و یک بخش سلبی. جملة ایجابی می گوید: «الاسلام یعلو» و جملة سلبی آن هم «و لا یعلی علیه» است. مفاد جملة اولی، که همان جملة موجبه باشد، یعنی: همیشه در احکامی که برای امور مسلمانان تشریع گردیده، علو مسلمانان بر کفار مراعات شده است. مؤدای جملة سلبیه هم این است که کفار بر مسلمانان از ناحیة همین احکام شرعی تسلطی ندارند. بنابراین بعد قانونی، جملة دوم، که سالبه است، هرگونه علو و سبیلی را از غیرمسلمانان بر مسلمانان سلب می کند.

چنانکه اشاره شد، سیرة عملی ائمه اطهار علیهم السلام نیز بر نفی سلطة کفار بر مسلمین بوده است، از این رو هرگاه می دیدند که اصل اسلام از طرف دشمنان خارجی در معرض خطر قرار گرفته است، برای پیشگیری از تسلط کفار بر مسلمانان، با حاکمان مخالف معاصرشان کنار می آمدند. به عنوان مثال از جمله علل صبر و سکوت امام علی علیه السلام در دوران خلفا و بیعت کردن آن حضرت با ابوبکر را خطر حملة احتمالی رومیان به سرزمین های اسلامی ذکر کردهاند؛ زیرا تا آن زمان مسلمانان چندین بار با رومیان رویارو و یا درگیر شده بودند و رومیان مسلمانان را برای خود خطری جدّی تلقی می کردند و در پی فرصتی بودند که به مرکز اسلام حمله کنند. اگر علی علیه السلام دست به قیام مسلحانه می زد، با تضعیف جبهة داخلی مسلمانان، بهترین فرصت به دست رومیها می افتاد که از این ضعف استفاده کنند.(1) با توجه به این خطر احتمالی آن حضرت در واقع تاکتیک و روش مبارزه را تغییر داد و از رویارویی نظامی دست بر داشت.

رد یاری ابو سفیان توسط امام علی علیه السلام، که پس از جریان سقیفه به آن حضرت پیشنهاد بیعت داد و گفت: «مدینه را از لشکریان پُر می کنم» امّا امام

ص:112

علی علیه السلام نپذیرفت، خود گواه بر این است که آن حضرت هیچ گاه نمیخواست با حمایت شخصی مانند ابوسفیان حکومت را به دست آورد کسی که در دشمنی با اسلام و مسلمانان سابقة دیرینه داشت، و اسلام آوردنش نیز ظاهری بود از این رو از هیچ فرصتی برای ضربه زدن به اسلام فروگزار نمیکرد،(1) که اگر امام علی علیه السلام با حمایت وی، حکومت را در دست می گرفت، تحت تسلط او و هم فکرانش قرار می گرفت و این امری است که امام علیه السلام هیچ گاه به آن راضی نبود. از این رو، در پاسخ به او فرمود:

«تو طالب چیزی هستی که ما به آن تمایلی نداریم..».(2)

هم چنین یکی از علل صلح کردن امام حسن علیه السلام با معاویه را باز خطر حملة رومیان به جهان اسلام بر شمردهاند. بر اساس گزارشی که یعقوبی در تاریخش آورده است، هنگام بازگشت معاویه به شام (پس از صلح با امام حسن علیه السلام) به وی گزارش رسید که امپراتوری روم با سپاه منظم و بزرگی به منظور حمله به کشور اسلامی از روم حرکت کرده است. چون معاویه قدرت مقابله با رومیان را نداشت، با آنها پیمان صلح بست و متعهد شد صدهزار دینار به دولت روم شرقی بپردازد.(3)

این سند تاریخی نشان می دهد که هنگام کشمکش امام حسن علیه السلام و معاویه، دشمن مشترک مسلمانان با استفاده از این فرصت آمادة حمله به جهان اسلام بود و کشور اسلامی در معرض یک خطر بسیار جدی قرار داشت و اگر جنگی میان

ص:113

نیروهای امام حسن علیه السلام و معاویه در می گرفت، کسی که پیروز می شد، امپراتوری روم شرقی بود نه امام حسن علیه السلام و نه معاویه! در چنین شرایطی امام حسن علیه السلام که رسالتش حفظ اساس اسلام بود، با تدبیر و دور اندیشی و در واقع با تغییر روش مبارزه، صلح را پذیرفت و با این تصمیمش این خطر بزرگ را از جهان اسلام دفع کرد.

به عنوان نمونه هدایت برای زنبور عسل اینگونه است، قرآن در این زمینه می فرماید: «و پروردگارت به زنبور عسل الهام کرد».(1)

 اما در مورد انسان ها، هدایت الهی از طریق وحی به پیامبران الهی، به انسان ها می رسد، از این رو خداوند از کانال پیامبران الهی آن چه را انسانها برای رسیدن به کمال معنوی بدان نیاز دارند، در اختیارشان قرار می دهد.

بر اساس آیات قرآن، خداوند در طول تاریخ بشریت دین اسلام به معنای عام یعنی تسلیم بودن در برابر خدای سبحان(2) را در قالب های متناسب با هر عصر و زمانی بواسطه انبیاء علیهم السلام به مردم ابلاغ کرده است. و حجّت را بر آنها تمام نموده است. تا این که در شکل نهایی و کامل، آن را در قالب دین اسلام بمعنای خاص به حضرت محمّد بن عبداللّه3 آخرین فرستاده خدا اعطا نموده است. در کنار آموزه های مستقیم وحیانی سیرة علمی و عملی پیامبران همواره تکمیل کننده این طریق هدایت بوده است.

اما اکثر انسان ها در طول تاریخ ناسپاسی کردهاند. آنان نه تنها به پیام پیامبران الهی گوش ندادهاند، بلکه به مبارزه با آن ها نیز مبادرت ورزیدهاند. به همین جهت همواره در طول تاریخ جنگ بین حق و باطل جریان داشته است. تازه آن عده از مردم که با دیدن معجزات و نشانه های صدق پیامبران دعوت آنها را می پذیرفتند، شروع به بهانه جوئی و شانه خالی کردن از زیر بار مسئولیت می کردند و گاهی نیز از روی جهل و نادانی دچار کج فهمی در معارف الهی می گردیدند. تازمانی که فرستادگان الهی در میان مردم حضور داشتند، این بد فهمی ها و انحرافات فکری با راهنمایی آنان اصلاح می گردید. اما وقتی بین پیامبران فاصلهای ایجاد

ص:115

می شد پیروان انبیاء علیهم السلام گذشته گاه از روی عناد و دشمنی و زمانی از روی جهل و نادانی و یا برای رسیدن به خواسته های نفسانی، دست به تحریف و تغییر آموزه های انبیاء علیهم السلام می زدند. تا اینکه مصلحت اقتضا می نمود برای اصلاح آن انحرافات و بیان معارف عالیتر پیامبران بعدی ظهور نمایند و این سنّت الهی در طول تاریخ بشر بوده است تا اینکه نوبت به رسول خاتم می رسد. با ظهور آخرین سفیر الهی، کلیات دستورات، قوانین و تعالیم مورد نیاز برای سعادت انسان ها تا روز قیامت، در قالب آیات نورانی قرآن مجید در مدّت بیست و سه سال بر روح پاک رسول گرامی اسلام نازل گردید و او نیز بدون هیچ گونه تغییری به مردم ابلاغ نمود و سنّت گفتاری و رفتاری او تبیین کننده و تکمیل کننده آموزه های این دین جاوید گردید. با وجود همة مخالفت ها، دشمنی ها و کارشکنی های انسان های جاهل، مکتب اسلام مسیر توسعه و کمال خود را در زمان حضور پیامبر اسلام3 طی نمود. و پیروان وارسته و با اخلاص نیز پیدا کرد، هرچند گروهی همانند جریان بنی امیه، برای رسیدن به آسایش و استفاده از امتیازات اسلام در ظاهر اسلام را پذیرفتند ولی در باطن کینه اسلام را در دل داشته و منتظر فرصت مناسب برای آشکار نمودن این عداوت بودند(1) و این خطری بود که دین نوپای اسلام را تهدید می نمود.(2)

به هرحال پیامبر خدا3، در طول دوران رسالتش چه در مکه و چه در مدینه، در کنار ابلاغ تعالیم اسلام، مسؤولیت پاسداری از آموزه های دین مبین اسلام اعم از آموزه های اعتقادی و دیگر آموزه ها را بر عهده داشتند و از انحرافات فکری و

ص:116

عملی مسلمین جلوگیری می نمودند. از آن جا که دین خدا پس از پیامبر3 تعطیل بردارنبود، آن حضرت به دستور خداوند برای صیانت از معارف دین برای بعد از خود این رسالت را برعهده جانشینان خویش (امامان معصوم شیعهH) قرار داد، تا این رهبران الهی با تبیین و تفسیر صحیح آیات قرآن و سیره نبوی پاسداران این شریعت الهی و ادامه دهندگان خط نبوی باشند.

در روایات فراوانی از ائمه اطهار علیهم السلام به عنوان حافظان سر خدا،(1) حاملان کتاب خدا، اوصیای پیامبر،(2) وارثان رسول خدا،(3) استوانه های حق، نشانه های دین، پیشوایان خلق، رهبران شایسته و مدار ومحور حق(4) یاد شده است و مردم را به حمایت و معرفت و نصرت و تبعیت از آنان سفارش کردهاند، که همه گویای مکانت اجتماعی وموقعیت محوری ائمه اطهار علیهم السلام درجامعه اسلامی پس از رحلت پیامبر بزرگوار اسلام است.

بر این اساس، یکی از مسؤولیت ها و وظایف مهمّ ائمة اطهار علیهم السلام پاسداری از سنگر عقاید و جلوگیری از تحریف و تغییر عقاید اسلامی، و به تبع آن مبارزه و ستیز با راهزنان فکر و اندیشه اسلامی است، چرا که سکوت و تساهل در برابر آنها، موجب تزلزل اندیشه مردم در اصول و ارکان دین و تحریف حقایق می گردد.

دقت در سیره امامان معصومH نشان می دهد که یکی از ابعاد مهم زندگی آنها دفاع از حریم حرمت عقاید، معارف و فرهنگ اسلام ناب بوده. آنها در این

ص:117

رهگذر کوشش فراوان کردند، حتی در سخت ترین اوضاع، در برابر تحریف گران و راهزنان طریق عقیده می ایستادند، و به عالمان شیعه نیز تأکید می کردند که در حفظ مرزهای اعتقادی و فرهنگ اصیل اسلام سر از پا نشناسند، و تا آخرین توان بکوشند،

 تا آن جا که امام صادق علیه السلام فرمود:

«دانشمندان پیروان ما همانند مرزدارانی هستند که در برابر ابلیس و لشکرهایش صف کشیده اند، و از حمله وری آنها به شیعیان ما که توانایی دفاع از خود را ندارند جلوگیری می کنند، و نیز از تسلّط ابلیس و پیروان ناصبی او بر آنها جلوگیری می نمایند. آگاه باشید ارزش آن دانشمندان شیعه که چنین خود را در معرض دفاع قرار داده اند، هزار هزار بار بالاتر از سپاهیانی است که در برابر هجوم دشمنان اسلام از کفّار و روم و ترک و خَزَر، پیکار می نمایند. زیرا دانشمندان شیعه نگهبانان عقاید و فرهنگ اسلام، و مدافع دین دوستان ما هستند، در حالی که مجاهدان، حافظ مرزهای جغرافیایی می باشند».(1)

ائمه اطهار علیهم السلام در طول حیات پربار شان، از راه های مختلف تلاش کردند تا هم اسلام اصیل را در همه ابعاد آن به جامعه معرفی نمایند، وهم از آموزه های دینی در برابر منحرفین و بدعت گذاران صیانت نمایند. امامی، سنگر جهاد و قیام مسلحانه را انتخاب می کند، امامی دیگر، نیایش را اسلحه خود قرارمی دهد،

ص:118

برخی با تربیت شاگردان، به احیای دین می پردازد. از این رو اگرچه راه های دفاع ازدین متفاوت بود، اما همه در تحقق یک هدف تلاش می ورزیدند: «می نگریم که درحالات وخصوصیات رفتارشان اختلافاتی به ظاهر متباین وجود دارد و هریک نقشی و برنامهای متفاوت با دیگری داشتهاند. امام حسن علیه السلام با معاویه صلح می کند، در حالی که امام حسین علیه السلام با یزید به جنگ بر می خیزد وکشته می شود، حضرت سجاد علیه السلام را می نگریم که زندگانی اش همراه با دعا و نیایش می گذرد و در این بین، زندگانی امام باقر علیه السلام یک زندگانی به تمام معنا توام با نشر علم حدیث وفقه است. اما اگر از دید دوم بنگریم و زندگانی ایشان را به شکل یک کلی مرتبط به هم، باخصوصیات مربوط به خودش بنگریم، ملاحظه می شود که زندگانی همه ایشان، یک حرکت واحد بوده و یک زلال جاری در تاریخ است... هرگاه در جامعه انحرافی در احکام اسلامی رخ می داد و یا جامعه دچار مشکلاتی می شد که حیثیت اسلام به خطر می افتاد وحکام زمان از حل آن عاجز می گشتند، ائمه علیهم السلام با بینش های پرفروغ خود، به دفع آن انحراف پرداخته و خطر را خنثی می کردند».(1)

اهل بیت علیهم السلام همواره مراقب اوضاع جاری جامعه اسلامی بودند و هرکدام بااسلوب ویژة عصر خویش، یک خط فکری راتعقیب می کردند. امام باقر و امام صادقH در فراگیرترین سطح، به مطرح ساختن معارف اسلامی _ به ویژه در زمینه های فقهی وشناساندن احکام شرعی و معارف الهی دربالاترین حد امکان _ اهتمام می ورزیدند. امام رضا علیه السلام بیشترین اهتمام و کوشش خود را در زمینه اعتقادی متمرکز می نماید و براستواری و تثبیت اصول و معیارها تاکید می کند.(2)

ص:119

زمانی که مأمون اقدام به دایر کردن مجالس مناظره بین امام رضا علیه السلام و علما و دانشمندان ادیان و مذاهب مختلف کرد تا آنان امام رضا علیه السلام را در مناظراتشان شکست بدهند. هدف نهایی او این بود که با مغلوب شدن امام رضا علیه السلام در مسئله امامت، مذهب تشیع سقوط کند و برای همیشه ستاره شیعه و امامان شیعه، خاموش گردد».(1) امّا امام رضا علیه السلام مانند دیگر معصومانH در برابر شگردهای دشمنان ایستاد و با استدلال منطقی و خرد پسند از یک سو، ماجراجویان فکری را اقناع ساخت و از سوی دیگر، دین را از انحراف نجات بخشید.

«و هنگامی که میان مردم داوری می کنید، به عدالت داوری کنید!»(1)

در جای دیگر هدف و غایت برپاداشتن عدل را رسیدن به تقوای الهی می داند:

«عدالت کنید، که به پرهیزگاری نزدیکتر است!»(2)

در جای دیگر، تمام دستورات الهی برای انسان را بر محور عدل و احسان می داند:

« خداوند به عدل و احسان و بخشش به نزدیکان فرمان می دهد».(3)

در قرآن کریم در گفتار نیز به مراعات عدل سفارش شده است:

«و هنگامی که سخنی می گویید، عدالت را رعایت نمایید، حتی اگر در مورد نزدیکان (شما) بوده باشد»(4).

در اصلاح ذات البین و رفع اختلافات اجتماعی، با عدل باید پیش رفت:

«در میان آن دو به عدالت صلح برقرار سازید و عدالت پیشه کنید».(5)

در فرهنگ قرآن عدل همان مراعات حق است که هرگونه زیاده روی یا کوتاهی و یا افراط و تفریط در آن موجب ضایع شدن حق می گردد.

قرآن در این زمینه می فرماید:

«و از آنها که آفریدیم، گروهی بحق هدایت می کنند، و بحق اجرای عدالت می نمایند».(6)

ص:121

در آیه دیگر می فرماید:

«و از قوم موسی، گروهی هستند که به سوی حق هدایت می کنند؛ و به حق و عدالت حکم می نمایند».(1)

حق همان معیاری است که با محوریت آن انسان ها هدایت می شوند و عدالت نیز بر اساس حق تحقق می یابد. و عدل، مراعات همان حق یا حد و مرز بایسته است که تجاوز و گذشتن از آن مصداق ظلم و ستم می گردد. پس عادل به کسی گفته می شود که حدو مرزها و حقوق را مراعات کند. بنا براین در مفهوم واژه عدل یک عنصر اصلی وجود دارد که قوام عدل به آن است واین عنصر اساسی همان حق است.(2)

از میان سوره های 114 گانه قرآن کریم، بیش از 95 سوره به موضوع عدل و ظلم پرداخته است و تعداد بسیار زیادی از آیات قرآن کریم که به برخی از آنها اشاره شد، به مشتقات و مفاهیم مرتبط به عدل اختصاص دارد که این همه حکایت از اهمیت بسیار بالای عدل در فرهنگ قرآنی دارد... به خاطر همین اهمیت بسیار زیاد عدل، شیعه «عدالت» را از صفات خداوند و جزو اصول مذهب خود قرار داده است. تا موضعی انقلابی در مقابل کسانی بگیرد که مشروعیت حکومت ظالم را به خداوند نسبت می دادند.(3)

ص:122

شهید مطهری دربارة این که چرا عدالت در شیعه از اصول دین قرار گرفته، می نویسد:

«علت اصلی اینکه عدل در شیعه از اصول دین شمرده شده این است که: شیعه با اهل سنّت در سایر صفات خداوند اختلافی نداشتند و اگر هم داشتند مطرح نبود؛ ولی در مسأله عدل، اختلاف شدید داشتند و شدیدا هم مطرح بود بطوری که اعتقاد و عدم اعتقاد به عدل، علامت «مذاهب» شمرده می شد که مثلا شخص، شیعه است یا سنّی...».(1)

شیعه عدالت را از خداوند به تمام نخبگان سرایت داد و آن را جزو شروط لازم خلیفه، والی، حاکم، قاضی، پلیس، امام جمعه و امام جماعت برشمرد.(2)

بدین روی، می توان گفت: بزرگ ترین انگیزه و بلکه حساسیت و دلواپسی امامان شیعه و شیعیان آنها عدالت خواهی آنان است. به عبارت دیگر، ویژگی مهم ایدئولوژی اسلامی _ سیاسی شیعیان، که منبع الهام و تحرک آنهاست، «عدالت خواهی» آنان است. آنها برخاستهاند تا عدالت را مستقر سازند و اسلامی را که پیام اصلی اش عدالت و استقرار عدالت است، استقرار بخشند. در واقع، شیعیان برخلاف اهل سنت، که اسلام را در درجة اول دین قدرت می دانند، اسلام را دین عدالت می دانند و تاریخ راستینش را تاریخ عدالت و دادگستری.(3)

ص:123

عیب جویی و تحقیر مؤمنان(1) به عنوان برخی از مصادیق و قلمروهای ظلم و ستم معرفی شده است.

بنا براین می توان نتیجه گرفت که ظلم و ستم در قرآن کریم به معنای نادیده گرفتن یا زیر پا نهادن حدود الهی است و حدود الهی، قوانین و مرزهای عادلانه در زندگی بشری می باشد و این مفهوم با معنای لغوی آن یکسان است.(2)

واژه طاغوت نیز که هفت بار در قرآن کریم به کار رفته است،(3) صیغه مبالغه و از ماده طغیان، به معنی متجاوز و متعدی از حد و مرز است، و لذا از مصادیق بارز این کلمه را نیز می توان حکام جبار و ستمگر دانست.

در قرآن کریم مبارزه با ظالمان و جلوگیری از وقوع ظلم، یکی از فرایض مهم است که قرآن کریم بر آن تأکید کرده و در موارد متعدد، ضرورت این امر را تبیین نموده است. عدالت گستری و ظلم ستیزی به قدری دارای اهمیت است که خداوند متعال آن را جزء مهمترین اهداف انبیاء بر می شمارد.(4)

قرآن کریم روحیه ظلم ستیزی را جزء لاینفک ایمان و ویژگی اصلی مؤمنان دانسته و تعالیم دین و آموزش های انبیاء را عامل مبارزه با ظلم قرار داده و ظلم ستیزی را اساس این تعالیم می داند.

اصولاً دعوت به یکتا پرستی و مبارزه با ستمگران اساس دعوت همة پیامبران الهی را تشکیل می داده و نخستین چیزی بوده است که همه بدون استثناء به آن دعوت می کردند؛ چراکه اگر پایه های توحید محکم نشود، و طاغوت ها و

ص:125

ستمگران از جوامع انسانی و محیط افکار طرد نگردند، هیچ برنامه اصلاحی قابل پیاده کردن نیست.(1)

از آنجا که ائمه اطهار علیهم السلام ادامه دهندگان راه انبیای الهی و در رأس آنان نبی مکرم اسلام می باشند، تقابل بین آنان و حاکمان ظلم و جور نیز امر طبیعی می باشد. امام صادق علیه السلام در حدیثی ضمن بیان تقابل بین ائمه جور و امامان آل محمد3، حاکمان جور را کسانی می داند که با ظلم و استبداد در حق اهل بیت علیهم السلام برجایی نشستهاند که به ایشان اختصاص داشت و دین خدا را با ستم خویش پوشاندند.(2)

پیامبر3 نیز قبلا گفته بود که رهبری جامعه برعهدة امامانی است که از سوی خداوند و ازمیان اهل بیت انتخاب شدهاند، ولی گروه دیگری که ائمه کفر و ضلال هستند، در حق آنان ظلم روا می دارند و عامه مردم نیز از آنان تبعیت می کنند و امامان حق از اهل بیت علیهم السلام را تکذیب می کنند.(3)

بدین ترتیب حاکمانی که در زمان ائمه علیهم السلام رهبری جامعه اسلامی را بر عهده گرفته بودند و با نام خلافت، بر جامعه اسلامی حکومت می کردند، همین عمل آنان یعنی قرار گرفتن در جایی که حق اهل بیت است، خود بزرگرترین ظلم محسوب می شود و آنان را مصداق ائمة جور قرار می دهد.(4)

ص:126

با توجه به آموزه های قرآنی که مورد اشاره قرار گرفت، امامان شیعه همواره با حاکمان جور معاصرشان در حال مبارزه بودهاند و شیعیان نیز در طول تاریخ با الهام گیری از این آموزه ها و نیز سیره عملی ائمه اطهار علیهم السلام در مبارزه با ظالمان، همیشه در حال مبارزه و ستیز با حاکمان جور بودهاند.

برائت از دشمنان خدا و پیامبر3 و امامان علیهم السلام، در نزد شیعه امامیه شرط اسلام تلقی شده است. شیخ صدوق در تفسیر آیه های 18 _ 19 از سورۀ هود(1) با انطباق «سبیل الله» بر علی بن ابی طالب علیه السلام ظالمان را ملعون و برائت از آنها را واجب دانسته است. او به آیات و روایات دیگری که یکی از اَشکال ریشۀ «ظَلَمَ» در آنها به کار رفته، استناد می کند و می افزاید ادعای امامت بناحق یا اعتقاد به امامت فرد نااهل ظلم است؛ و هرکس ظالمی را تولا کند، خود ظالم است.(2)

بنا براین می توان گفت تولا و تبرا که یک جریان نفی و اثبات است، هم جریان درونی است و هم بیرونی. از جنبة درونی یعنی دوستی ورزیدن با دوستان خدا، جریانی است اثباتی و در واقع به معنای کوشش برای کسب آمادگی های روحی و معنوی به عنوان پشتوانه ای است برای جریان بیرونی که عبارت از دشمنی با دشمنان خدا و اهل باطل باشد. در واقع این دوجریان نفی و اثبات، جهادی عملی و پیگیر در مسیر عینیت بخشیدن به ولایت ائمه ی اطهار علیهم السلام به شمار می رود. تولّا یعنی: اثبات ولایت اهل بیت علیهم السلام و نفی هر ولایتی که معارض با آنهاست.(3)

ص:128

مقدمه

روشن است که شیوة برخورد با شخص، گروه و یا حکومت مخالف نیز مانند هر پدیدة دیگری، از زوایای گوناگونی قابل بررسی و شناخت است و می توان ملاک های متفاوتی را فرض کرد و چندین نوع دسته بندی و تقسیم را برای آن در نظر گرفت. صرف نظر از این که ائمه علیهم السلام چه شیوه هایی را در برخورد با حکومت های عصر خویش در پیش می گرفته اند و در عالم خارج چه رخ داده، می توان با نگاه عقلی و منطقی صِرف، شیوه های ممکن در برخورد با مخالفان را از زوایای متفاوت دسته بندی کرد و انواع گونه گونی را برای آن برشمرد. گرچه برخی از گونه هایی که در این دسته بندی به چشم می خورد، در عالم خارج تحقّق نیافته است؛ ولی نام بردن از این دسته ها نیز خالی از فایده نیست؛ زیرا از یک سو می توان نظر ائمه علیهم السلام را دربارة آن انواع فرضی نیز بررسی کرد و چه بسا به نکتة شایان توجهی دست یافت، و از سوی دیگر، توجه داشتن به آن ها در کنار دیگر دسته ها، باعث خواهد شد که انواع تحقّق یافته را ژرف تر بشناسیم.

1. از جهت نمود اجتماعی و آشکار بودن یا نبودنِ رفتار شخص، مبارزه را می توان به دو نوع مخفیانه و غیر مخفیانه تقسیم کرد. مبارزة ائمه علیهم السلام با ستمگری ها و خودکامگی ها و با گم راهی ها و بدعت ها، گاه آشکارا بوده است و

ص:131

گاه مخفیانه؛ ولی به نظر می رسد که به اقتضای شرایط، بیش تر موارد به صورت مخفیانه انجام می شده؛ چراکه در مبارزة مخفیانه، خطرِ کم تری در کمین مبارز است و به ویژه در شرایطی که توان کافی برای رویارویی مستقیم با جریانات فعال یا جامعه و یا امکان مخالفت صریح با حکومت، وجود ندارد، مخفی کاری باعث می شود که امنیت جانی، مالی و اجتماعی مبارز، تا حدّ بالایی در امان بماند. چنان که از مطالب آینده معلوم خواهد شد، مبارزة مخفیانة ائمه علیهم السلام، تنها در گسترة مبارزة فرهنگی بوده است و هرگز مبارزة مسلّحانة مخفی نداشته اند. اساساً بسیاری از آنچه دربارة مبارزة فرهنگی ائمه علیهم السلام خواهد آمد، باید نوعی مبارزة مخفیانه شمرده شود.

2. از جهت راهِ برخورد و ابزارِ به کار رفته، می توان به مبارزة فکری و فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و نظامی تقسیم کرد.

3. از جهتی دیگر، می توان مبارزه را به مبارزة مثبت و منفی تقسیم کرد. مبارزة منفی یعنی از میان بردن توان دشمن و یا محو اثر فعالیت های او و به هر حال، زدودن آنچه از او صادر می شود و یا متعلّق به او است. اما مبارزة مثبت، یعنی افزودن بر توان خود و اصلاح درونی، برای افزایش توان مقابله.

4. از یک جهت میتوان مبارزه را به مبارزة مستقیم و غیر مستقیم تقسیم کرد. مبارزة مستقیم، یعنی تلاش بی واسطه، برای از میان بردن آنچه ناشایسته تلقّی می شود و به دیگر سخن، انجام دادن کاری که خود آن کار، مبارزه به شمار آید؛ مانند مخالفت صریح با بدعتی در دین و یا تکذیب دشمنان، بدون پرده پوشی و بهره گیری از کنایه. در برابر، مبارزة غیر مستقیم عبارت است از انجام دادن کاری و یا بیان مطلبی که نتیجة نهایی آن و لازمة عقلی یا عادی آن، تضعیف دشمن و یا ابطال خواسته های او باشد. مضمون بسیاری از دعاهای نقل شده از سید الساجدین علیه السلام، یقیناً مبارزة غیر مستقیم با بسیاری از پندارها و بدعت ها و

ص:132

پدیده هایی است که امکان مخالفت صریح با آن ها وجود نداشته و یا آن حضرت مصلحت را در آن نمی دیده است.

5. دسته بندی از جهت نوعِ دخالت در کار، که به مباشرت باشد یا موافقت. این نکته نباید از نظر دور بمانَد که گاهی مبارزة مسلّحانه یا هر برخورد دیگری، از شخص یا گروهی غیر از امام معصومH، سرزده است؛ ولی به استناد گزارش های تاریخی و یا احادیث نقل شده از خود ائمه علیهم السلام، می توان اطمینان یافت که با هدایت و رهبری پشت پردة امام علیه السلام آن عصر و یا دست کم با رضایت او، انجام شده است.

برای نمونه، خروج مختار ثقفی برای گرفتن انتقام خون امام حسین علیه السلام و یارانش، قطعاً با مشارکت یا دستور امام سجاد علیه السلام نبوده است؛ ولی در دو چیز نمی توان تردید کرد: یکی مخالفت نکردن امام سجاد علیه السلام با مختار؛ و دیگری خشنودی ایشان از سرانجام کار و حتی دعای خیر برای مختار.

روش های یادشده در این دسته بندی ها، فرضی و ذهنی اند. اینک باید به بررسی و شناخت روش های عینی در برخورد با مخالفان بپردازیم. منظور از روش های عینی، هر نوع رفتاری است که نه فقط در عالم ذهن و با حدس و گمان؛ که به استناد گزارش های تاریخی معتبر، در عالم خارج رخ داده و یک یا چند تن از ائمه علیهم السلام از آن روش بهره برده اند. ما در این فصل تقسیم بندی دوم را ملاک قرار می دهیم و مبارزة ائمه علیهم السلام با حکومت های مخالف معاصرشان را در عرصه های فکری و فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و نظامی مورد بررسی قرار می دهیم. ناگفته نمانَد که برخی از روش ها چنان پربسامد بوده اند که ذکر همة نمونه های به کارگیری شان توسط ائمه علیهم السلام، باعث تفصیل نامطلوب خواهد شد. در چنین مواردی به یادکرد از یک یا دو نمونة تاریخی بسنده می شود.

ص:133

بنا بر این، باید پذیرفت که محدود کردن کارآیی ادیان الهی به بُعد حکومت و رسیدن به کانون قدرت سیاسی، بدون توجه به اهداف معنوی، همان قدر ناروا و ستم است که محدود کردن مکتب انبیا به اهداف معنوی و رهبانیت و گوشه گیری و انزوای سیاسی. هر دو دیدگاه، انحرافی و ناروا هستند. دیدگاه حق دربارة مکتب انبیا، جامع نگری میان حیات دنیا و سعادت آخرت و ارتباط دنیا با آخرت و دین با حکومت و برقراری عدالت آمیخته با تقوا و فضیلت و معنویت است. از اینجا می توان به نوع و ماهیت مکتب ائمه علیهم السلام و اهداف آنان نیز پی برد. منظور از مبارزة فرهنگی نیز جهادی است که سلاحش از جنس فکر و اندیشه باشد.

به جز امیرمؤمنان علی علیه السلام و دوران کوتاه خلافت شش ماهة امام حسن علیه السلام، _ و با قدری تسامح، روزگار ولایت عهدی امام رضا علیه السلام _، امامان شیعه مستقیماً فرصت حکومت نداشته اند و بیش تر به عنوان رهبر دینی و پیشوای مذهبی مردم شناخته شده اند. طبیعی است که در چنین فضایی، مجال کار فرهنگی بیش از هر کار دیگری فراهم است. امامان شیعه نیز هر کدام به گونه ای، از این فرصت بهره می بردند و در عرصة فرهنگ، به ایستادگی در برابر ظلم می پرداختند. اما در همین زمینه نیز روش ها یک سان نبوده و هر کدام، شیوة خاصّی را برای مبارزة فرهنگی بر می گزیدند. حال به برخی از مبارزات فرهنگی ائمه علیهم السلام با حکومت های مخالف معاصرشان می پردازیم:

جای گزینی خرافات، انحرافات، اسراییلیات، افسانه ها، اساطیر، احادیث، قصه ها و داستان های ساختگی به جای احادیث نبوی شد.

 یکی از انحرافات مهمّی که ریشه و سبب ایجاد انحرافات دیگری شد، این بود که از نقل و کتابتِ حدیث جلوگیری شد. این امر، ضربة جبران ناپذیری به فرهنگ اسلامی زده است.

اسفبارتر آن که احیاناً انگیزه های فراوان سیاسی، فرهنگی و اجتماعی کارگزارانی هم که معرفتی به کتاب خدا و سنّت پیامبر اکرم3 نداشتند، بر آتش این محرومیت ها دامن می زد. هنگامی که دورة امامت و عصر ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام فرا رسید، آن حضرت به عنوان دروازة شهر علم (باب مدینة العلم) و محیی آثار نبوی3، مبارزه با تحریف، خرافه، بدعت، اندیشه های اسراییلی و ساختگی دروازه های شهر علم و معرفت را گشود و بر نقل و روایت احادیث و سنّت رسول الله3 و نوشتن کتاب حدیث تأکید کرد و فرمان تدوین و کتابت احادیث و آثار گران سنگ رسول الله را صادر کرد(1) و نسبت به خطابه ها و نامه ها و دستورها و حکمت های بلند و ارزشمند خود، تشویق و ترغیب فرمود(2) و از اختلاف ها، قصّه سرایی ها، جعلیات و دروغ بستن به خدا و پیامبر

ص:136

خدا3 بر حذر داشت.(1) و به روایتی از امام صادق علیه السلام، وقتی امیرمؤمنان قصه پردازی را در مسجد دید،(2) او را تازیانه زد و از مسجد بیرون راند.(3)

امام علی علیه السلام در دورة حکومتش می فرمود:

در دست مردم، حق است و باطل، راست است و دروغ، ناسخ است و منسوخ، عام است و خاص، محکم است و متشابه، روایت صحیح است و روایت غلط! بر رسول خدا3 در زمان او دروغ بستند تا آن که بر خاست و به سخن پرداخت و گفت: «هر که به عمد بر من دروغ ببندد، جایی در آتش برای خود مهیا ساخته است».(4)

امام علی علیه السلام علّت پرداختن به جنگ با برادران مسلمان خود را در جنگ های داخلی (جمل، صفّین و نهروان)، مبارزه با همین انحرافات و ناراستی ها و شبهه ها و تأویل هایی می دانست که در آن دوره وارد اسلام شده بود.(5)

ص:137

کسی که در جامعة اسلامی زندگی کرده و به آموزه های دینی هم پای بند است، شاید شگفت زده شود اگر ببیند که پیاپی او را به رعایت سنّت پیامبر خدا و آنچه او فرموده، سفارش می کنند؛ چراکه مسلمانی، معنایی جز این ندارد. اما چرا امیرمؤمنان می بایست کراراً، با الفاظ و تعابیر گوناگون و به هر مناسبتی، لزوم پیروی از سنّت پیامبر و پرهیز از خلاف آن را به مسلمانان گوشزد کند؟! پاسخ این سؤال، جز این نیست که سنّت نبوی، در دورة خلفا، به راستی ناچیز انگاشته می شد و بر همین اساس، یکی از ابعاد مبارزاتی امیرالمؤمنین علیه السلام، برخورد و مقابله با بدعت های فراوانی است که پس از رسول خدا3 در جامعة اسلامی به وجود آمده بود. بحث احیای سنّت و نابودی بدعت و «امام هدایت» و «امام ضلالت» _ که در نهج البلاغه شریف آمده است _ به این موضوع مهم اشاره دارد. این قبیل بدعت ها خود به طور اصولی، سبب انحرافات فراوان دیگری در جامعة اسلامی شد که هنوز نیز بسیاری از آثار سوء و تبعات منفی آن، هنوز هم در میان مسلمانان باقی است.(1)

امام علی علیه السلام از این شیوه ها، سخت انتقاد می فرمود و در نامه ها و خطبه های فراوانی که برخی شان در نهج البلاغه گرد آمده _ مانند خطبة 16، 18 و 88؛ و نامة 38، 53، 54، 123، 192 و 233 _، این رویکرد را به شدّت نقد کرده و آن را منشأ نفاق و ضعف و انحطاط معرّفی فرموده است.

ص:138

بنا بر آنچه گذشت، موضع امام علی علیه السلام نسبت به آنچه خلفای هم عصرش انجام داده بودند و یا مسبّبش بودند، روشن شد، باید توجه داشت که این اظهار نظرها و یا مخالفت های قولی و عملی امام علی علیه السلام با خلفا در دورة حکومتش بوده است، هدف امام علی علیه السلام در دورة حکومتش، این بود که درخت انحرافات و ناراستی هایی را که در دورة خلفا کاشته شده بود، از ریشه بر کَنَد، که پیدا است کار بسیار دشواری بوده است. اما آنچه در این جا ناگفته مانده، رفتار امام علیه السلام در دورة خلفا است. پس باید پرسید: در همان زمان که نهال درخت انحراف کاشته می شد و در سال هایی که آبیاری اش می کردند و پرورشش می دادند، امام علی علیه السلام چه موضعی داشته است؟ آیا بهتر نبود از آغاز، جلوی آن روش ها را می گرفت تا مردم بدان ها خو نکنند؟ آیا پیشگیری، بهتر و آسان تر از درمان نبود و آیا امام علیه السلام پیشگیری نکرده بود؟

دریافت پاسخ این سؤال، نیازمند بحث و دقّت بسیار است و در این جا ناگزیر می توان به بخشی از مطالب پیش گفته، بسنده کرد. حقیقت این است که در دورة خلفا، اوضاع اجتماعی امام علیه السلام به قدری دشوار بود و جان و آبروی آن حضرت چنان در خطر بود که بر تاریخ پژوه کاردان و خردمندی همچون ابن ابی الحدید، روا است که از زنده ماندن امام علیه السلام در آن 25 سال، اظهار شگفتی کند و از استاد خویش بپرسد: «چگونه بود که وی ترور نشد یا در اندرونی منزلش به ناگاه، کشته نشد؛ با آن که در قلب های بسیاری، آتش کینة او زبانه می کشید؟!».

پاسخ آگاهانة ابو جعفر نقیب به چکیدة همة گفتنی ها است:

اگر او خود، به غایت خاکساری نکرده بود و به کنج خاک نخزیده بود، کشته می شد... او به فرمان کسانی که حکومت را در دست گرفته بودند،

ص:139

گردن نهاد و تا می توانست، خود را در برابرشان کوچک کرد. چنین بود که رهایش ساختند، و گرنه، او را می کشتند.(1)

با این حال، امام علیه السلام بی کار نمی نشست و در همان محدودة کوچکی که جا داشت، آن قدر تلاش کرد که بتوان گفت: راه شناخت حق را از ناپیدایی کامل و فرو رفتن در لایه های زیرین باطل، بیرون کشید.(2) پاره ای از فعالیت های فرهنگی آن حضرت را باید نوعی مبارزة عملی با کج روی های حکومت و یا شخص خلیفه به شمار آورد؛ مانند اهتمام به نوشتن احادیث نبوی(3) و تشویق دیگران به این کار؛ در حالی که این کار رسماً ممنوع بود و مجازات نیز در پی داشت.

است که مرجعیت علمی آنان، مورد پذیرش مخالف و مؤافق بوده است.(1) در زمان حیات ائمّه علیهم السلام، بسیاری از عامّة مسلمانان به خدمت ائمه علیهم السلام برای استفادة علمی می­آمدند و از آنان می­آموختند و نقل حدیث و فتوا می­کردند، اما نه به عنوان امام علیه السلام مفترض الطاعه، بلکه به عنوان دانشمندانی از خاندان پیامبر. برخی نیز ائمه­ای چون امام باقر و امام صادقH را داناترین عالم دین در روزگار خود می دانستند؛ ولی اعتقادی به امامت نداشتند، به مرجعیت علمی و برجستگی امامان شیعه باور داشتند و اگر نگوییم همیشه و به صراحت، دست کم گه گاهی و به اشاره، به این مطلب اعتراف می­کردند. چند نشانة خیلی ساده بر این ویژگی ائمه علیهم السلام را چنین می­توان بر شمرد:

یکم: در شمار شاگردان صادقینH نام­های بسیاری را می­توان دید که قطعاً از شیعیان نبوده اند و از بنیان گذاران چهار مکتب فقهی اهل سنّت، ابو حنیفه و مالک بن أنس شاگرد مستقیم و دو دیگر _ احمد بن حنبل و شافعی _ شاگرد غیر مستقیم آن بزرگواران بوده­اند. ابوحنیفه دو سال نزد امام صادق علیه السلام علم آموخت و به نقلی، ترقّی خود را مدیون همان دو سال می­دانست. دسته­ای دیگر از علمای عامّه، نزد دیگر ائمه علیهم السلام شاگردی کردهاند و یا به نحوی کسب علم نمودهاند، مانند: زهری _ معاصر امام سجّاد علیه السلام که احادیث بسیاری نیز از وی نقل کرده است.(2)

ص:141

دوم: بسیاری از رجالیون و طبقات­نگاران عامّه، از همه یا بسیاری از ائمه علیهم السلام به عنوان شخصیتهای بزرگ علمی یاد کردهاند و حتی گاهی آنان را «اعلم مردم در روزگار خویش» خواندهاند.(1)

سوم: موارد بیشمار و پراکندهای در تاریخ گزارش شده است که حاکمان یا بزرگان جامعة اسلامی، برای حلّ مشکلی علمی، به امامان شیعه رجوع کردهاند.(2)

حتی گروه هایی چون زیدیه که بزرگانی چون امام محمّد باقر علیه السلام و پسرش جعفر صادق علیه السلام را امام نمی دانستند، در مرجعیت و برجستگی علمی آنان تردید نداشتند. زید بن علی نیز به صراحت این مطلب را می پذیرفت.(3)

ائمه علیهم السلام این امتیاز انحصاری خویش را در زمینة مبارزة فرهنگی با حاکمان جائر نیز به کار می بستند؛ به ویژه امام باقر و امام صادقH که با استفاده از همین زمینه، به تفصیل آموزه های اعتقادی و کلامی می پرداختند که ناگزیر، صفات امام علیه السلام و مسائل حسّاس دیگری دربارة امامت نیز در آن میان مطرح می شد.(4)

مرجعیت علمی ائمه علیهم السلام در میان همة مسلمانان، زمینة آموزش و تربیت شاگرد را نیز برای آنان فراهم می کرد. همان گونه که از مطالب پیشین و آینده به دست می آید، همة ائمه علیهم السلام کم و بیش به تربیت شاگرد و ترویج علوم، پرداخته اند؛ ولی نقش امام باقر و امام صادقH در این گستره، بسیار چشمگیر است.

ص:142

امام صادق علیه السلام پیشوای پنجم شیعیان در اواخر دوران اموی می زیسته است؛ یعنی دوره ای که بنی امیه در سراشیبی سرنگونی و دور افتادن از قدرت بودند و رقبای عباسی آنان نیز هنوز به قدرت نرسیده بودند. امام باقر علیه السلام زمینه ای برای تربیت شاگردان بسیار یافت و به تعلیم علوم الهی پرداخت. دوران درخشان علمی امام محمد باقر و امام جعفر صادقH، باعث زدودن انحرافات بسیاری از چهرة اسلام شد و حقایق بی شماری از اسلام، که رو به فراموشی نهاده بود، در این دروه معرفی گردید. اسلام دوگانه ای که از زمان معاویه تا زمان عباسیان رواج داشت و در آن اسلام حقیقی کم رنگ و کمْ جلوه و بر پرده ای از ابهام پنهان مانده بود، با تلاش های علمی این دو امام علیه السلام بزرگوار چهره نمایان ساخت.

بخشی از این زمینة مساعد، معلول ویژگی های رفتاری خلفای عبّاسی بود که در آغاز کار، دوست داشتند خود را به اهل بیت نزدیک کنند و یا علم دوست بنمایانند. ِابو العباس سفّاح اوّلین خلیفة عباسی، از یک سو به سبب منزلت علمی امام صادق علیه السلام و از دیگر سو با هدف نشان دادن چهره ای ملایم از عباسیان و مشروعیت بخشیدن به حکومت خویش، به تکریم امام علیه السلام پرداخت و زمینة برپایی مجالس علمی را برای ایشان فراهم کرد.

تأکید های مکرر امامان معصومH به نوشتن خود، عامل اساسی و مهم در تشویق مردم به فراگیری علوم اسلامی و نشر و گسترش این علوم به شمار می آید. امام علی علیه السلام در روزهای نخست خلافت، بر منبر اعلام کرد که هر کس به نوشتن علم، علاقه دارد، کاغذ و قلمی فراهم کنند. حارث بن اعور نیز کاغذ و قلمی فراهم کرد و آنچه را حضرت نقل می­کرد، می­نوشت. پس از آن حضرت، امام حسن علیه السلام نیز به فرزندان خود سفارش می­کرد که احادیث پبامبر خدا را بنویسند.(1)

ص:143

به نقل ابن شهرآشوب، اوّلین کسی که به کتابت حدیث پرداخت، امام علی علیه السلام، سلمان و ابوذر بودند. از شیعیان سدة نخست، عبدالله ابن ابی رافع به کتابت مشهور است و حتی کتابی مشتمل بر آرای فقهی امام علی علیه السلام نیز بدو نسبت داده شده است. نیز اصبغ بن نباته و سلیم بن قیس.(1)

گردآوری احادیث ائمّه علیه السلام، به خصوص در عصر امام باقر و امام صادقH ادامه یافت و موجب پیدایش گنجینه ای هر چند غیر مدوّن از احادیث گردید که در میان امامیه، به «اُصول أربع مئة (اصل­های چهار صدگانه) شهرت یافته است.(2) و به همین دلیل است که از میان 4500 صحابی ائمه علیهم السلام، چهار هزار نفرشان اصحاب صادقین بوده­اند و پانصد نفر باقی، مربوط به همة دیگر امامان می­شود.

به درستی می توان گفت که اهتمام شخص امام علی علیه السلام به نوشتن سخنانی از پیامبر خدا در هنگام حیاتش، و دستور وی مبنی بر نگارش حدیث در هنگام خلافتش، یکی از شیوه های فرهنگی آن امام علیه السلام برای مبارزه با مخالفان بوده است. این شیوه، سرمشقی مؤثّر برای شیعیان نیز به شمار می آمد. پس از آن، در دورة خلفا، کتابت حدیث نبوی ممنوع اعلام شد و این منع هرچند به شکل تشریفاتی، تا پایان سدة نخست بر جا ماند. با این حال، از همان روزهای نخست و در سراسر دوره­ای که دیگران علاقه­ای به زیر پا نهادن این منع نداشتند، شیعیان به کتابت حدیث پرداخته­اند.(3)

ص:144

پر واضح است که این کار، نوعی مبارزة عملی با حکومت اموی به شمار می آمده است. تشویق شیعیان به کتابت حدیث، در دورة بنی عباس نیز مورد توجه ائمه علیهم السلام بود. برای نمونه، در گزارشی آمده است که گروهی از شیعیان، هنگامی­­که نزد امام کاظم علیه السلام حاضر می­شدند، الواح نازکی از جنس آبنوس(1) را همراه با قلم، زیر لباس خود داشتند و هرگاه امام علیه السلام مطلبی را می­فرمود یا دربارة حادثه­ای نظر می­داد، هر عبارتی را که می­شنیدند، همان ­گونه می­نوشتند.(2) تعبیرِ «کانوا یحملون معهم» در گزارش یادشده، نشان از استمرار این سنّت دارد و این­که اتّفاقی نبوده است.

خبر یادشده، حاکی از آن است که این کار، در شرایطی سخت و پنهان از چشم دیگران انجام می­شده است. گاهی این­ گونه پنهان­کاری­ها، جهت حفظ اسرار و علوم اهل بیت علیهم السلام بوده که به دست نا­اهل نیفتد؛ مانند آنچه دربارة  صحیفۀ سجادیّه گذشت. به هر حال، آنان نمی­توانستند به راحتی، حدیثی را بشنوند یا نقل کنند، و به همین دلیل، به پنهان­کاری روی می­آوردند و خود را مستور می داشتند.(3) از این رو، می توان گفت که نوشتن حدیث، نوعی مبارزة

ص:145

فرهنگی مخفیانه بوده است. همین تلاش­ها، به گردآوری مجموعه­های حدیثی بسیاری انجامید که روزنة هدایت آیندگان گشت.

نمونة دیگر، بود که زبانی بلیغ و صریح داشت و در رسوا ساختن دشمنان امام علیه السلام و نشر فضایل آن حضرت، کوتاهی نمی کرد.(1) نمونة دیگر ضرار بن

ص:147

ضمره است که پس از شهادت امیرالمؤمنین علیه السلام، آن حضرت را در محضر معاویه مدح گفت و معاویه را به اقرار وا داشت.(1) شرح زندگانی دیگران چون عمّار یاسر، مقداد بن اسود، سلمان فارسی، ابو ذر، عثمان بن حنیف، محمد بن ابی بکر، حجر بن عدی، ابو طفیل نیز ما را با شاگردان شجاع امام علیه السلام آشنا می کند که هر کدام از آن ها می توانستند بخشی از جامعه را با پیام ولایت آشنا سازند.(2) از میان نمونه های بسیاری که در دست است، شایسته است در این جا به نمونه ای اشاره شود که چندان شناخته شده نیست؛ ماجرای مسلم بن عبدالله مجاشعی، جوانی از مردم مدائن. وی در آغاز همچون دیگر مردمان، از حوادث رخ داده پس از رحلت پیامبر، تنها همان خبری را می دانست که رسماً اعلان می شد: پیامبر خدا رحلت کرد و اصحابش بر بیعت با ابو بکر اتفاق کردند و او نیز عمر را جای گزین خود ساخت که «امیرالمؤمنین» لقب یافته و این لقب را برای عثمان بن عفّان به ارث نهاده است. واپسین والی مدائن از سوی عثمان، حُذَیفة بن یمان صحابی سرشناش پیامبر خدا3 بود. او در شمار یاران خاص امام علی علیه السلام نیز جای داشت و از سوی وی، در سمت خود ابقا شد. آن حضرت در نامه ای خطاب به مردم مدائن، پس از بیان پاره ای از حوادث گذشته،

ص:148

آغاز خلافت خود و نیز حکمرانی دو بارة حذیفه را اعلام کرده بود. حذیفه مردم را در مسجد گرد آورد و بر بالای منبر، پیام امام علی علیه السلام را خواند و پیش از آن که از فراز منبر فرود آید، خطبة پرشوری نیز خواند:

ای مردم! ولی شما فقط خدا و پیامبر او و امیرالمؤمنین راستین است. او بهترین فرد امّت پس از پیامبر و سزاوارترینِ مردم برای [حکومت بر] مردم است...(1)

پس از سخنان او، مردم به پاخاستند و برای بیعت با حذیفه به نمایندگی از امام علی علیه السلام، صف کشیدند؛ ولی هیچ کس مانند مسلم مجاشعی، کنجکاو نشده بود که حذیفه چه تعبیری به کار برده و دقیقاً چه گفته است. او همان جا و همان وقت بر خاست و با صدای بلند گفت: «امیر! در آغاز سخنانت گفتی: "خدا زمام امور شما را به دست امیرالمؤمنین راستین سپرده است" و این، تعریضی بود به خلفای پیشین که گویا آنان خلفای راستین نبودند! ما مقصود تو را فهمیدیم. اینک حقیقت را کتمان نکن؛ زیرا تو از شهود عینی قضایا بوده ای و ما قضایا را از شما می شنویم و مسئولیت آن را بر گردن شما می گذاریم. خدا شاهد عمل و میزان خیرخواهی و راستگویی شما در نقل گفتار پیامبر برای امّت است».

چون حُذیفه آمادگی او را برای درک حقایق در یافت، دو باره رشتة سخن را در دست گرفت و سخنانی مفصّل و پر معنا دربارة مقام و منزلت علی علیه السلام و نیز لقب «امیرالمؤمنین»، بیان کرد. در آن روز، بسیاری از مردم مدائن جملة حذیفه را شنیدند؛ ولی کسی جز مسلم در پی دانستن کُنه مطلب بر نیامد. پس می توان گفت که همة کسانی که در مسجد شهر مدائن گرد آمده بودند، میهمان سفرة

ص:149

حقیقت جویی مسلم شدند. مسلم پس از آن نیز برای یافتن حقایق بیش تر، نزد حذیفه می رفت و آن قدر از او پرسید و شنید که قلب خود را از نور حقیقت و ولایت امام علی علیه السلام آکنده یافت.(1)

این گونه رخدادها نشان می دهند که چگونه وجود یک فرد آگاه، می تواند جمعی را از گم راهی برهاند. حذیفه که خود، پروردة امیرمؤمنان بود، توانست مسلم را با خود همراه سازد و به زیباترین مراحل هدایت برساند. نشانة رهیافتگی مسلم را باید در رخداد های بعدی جُست؛ یعنی در آغاز جنگ جمل، هنگامی که او داوطلب اتمام حجت با ناکثان شد، در حالی که امام علی علیه السلام شهادت چنین داوطلبی را قطعی دانسته، چگونگی شهادتش را نیز پیش بینی کرده بود. مسلم مجاشعی به همان ترتیب، به شهادت رسید.(2)

ص:150

مخالفت صریح امام علیه السلام با برخی بدعت ها و حق کشی ها، (مانند اصرار بر حد خوردن ولید) و دفاع از محکومان بی گناهی چون ابو ذر،(1) نمونه های دیگری بود که از چشمان تیزبین انسان های حقیقت جو پنهان نمی ماند؛ هرچند همواره مورد اعتراض خلفا نیز بود و گاهی خشم آنان را بر می انگیخت.

که احساس انتقام از حاکمان ستمگر بنی امیه را در دل مردم تشدید می کرد. در شرایطی که هر صدایی در گلو خفه می شد، همین مراسم از مهمترین ابزاری بود که امام علیه السلام برای رسوایی حکومت ستمگر بنی امیه از آن بهره می گرفت.

بنا به حدس آقا بزرگ، بخش مهمّی از کتاب­های در آتش سوختة کتاب­خانة ابو نصر در بغداد،(1) کتب دعا بوده­اند.(2) گویا هر یک از اصحاب ائمّه علیهم السلام، صرف نظر از دیگر اصول، یک اصل دعایی نیز داشته­اند؛(3) یعنی موضوعی که تقریباً همه به آن پرداخته­اند، ضبط دعاهایی بوده که از امام علیه السلام می شنیدند و یا امام علیه السلام

ص:153

خود، املا می­فرموده است. اگر این سخن درست باشد، اهمّیت دعا را در نگاه ائمّه علیهم السلام، بس افزون می­نمایاند. البته با شناختی که از جایگاه دعا در فرهنگ اسلامی و به ویژه در جامعة شیعه داریم، و با توجّه به اوصافی که دربارة اصول حدیثی گفته شده، پذیرش این نقل، دور از نظر نیست.

افزون بر آنچه دربارة بهره گیری ائمه اطهار علیهم السلام از دعا و نیایش گذشت، از نقش امام چهارم علیه السلام در این زمینه، جداگانه نیز یاد شود. شاید بتوان گفت که مناجات ها و دعاهایی که امام سجّاد علیه السلام به دیگران آموخته، به تنهایی، حجمی برابر با ادعیة منقول از دیگر ائمه علیهم السلام دارد. با توجه به ممنوعیت نقل و کتابت حدیث و مخفی کاری های رایج در این باره، به یقین می توان چنین فعالیت هایی را نوعی مبارزه شمرد. اساساً سند صحیفة سجّادیه، نمونة مشهوری است حاکی از نگرانی ها و مخفی کاری های لازم در امور فرهنگی؛ حتی ادعیه. اگر این دعاها حاوی هیچ پیام سیاسی و هیچ گونه خطری برای حکومت نبود، دلیلی نداشت که ناقلانش آن همه احتیاط کنند. طبق این سند، یحیی بن زید اهتمام و احتیاط فراوانی برای مخفی داشتن نسخة پدرش به خرج می داده و امام صادق علیه السلام نیز حالتی مشابه را رعایت می کرده است.(1)

ص:154

همان گونه که یکی از نویسندگان معاصر می­نویسد:

کسانی که خلافت را حقّ علی و اولاد او می­دانستند، طبعاً حکومت خلفا را غاصبانه می دانستند و گرچه در ظاهر و برای رعایت مصالح امّت اسلامی سکوت می کردند، به زوال دولت غاصبانه، امید داشتند و چشم ­انتظار فرصتی مناسب می نشستند. این حالت، اندیشه­ای را در میان شیعیان پدید آورد که در نهان، برای بازگرداندن این حق به اهلش تلاش کنند. کسانی که این اندیشه در قلبشان رسوخ کرده بود، چنین تلاشی را در هنگام توان و امکان، واجب دینی می شمردند و این انگیزه، چون آتشی در زیر خاکستر، در درون این گروه از شیعیان پایدار بود... .(1)

در این جا لازم است به عنوان مقدّمه، به جایگاه ائمه علیهم السلام در شکل دادن به عقاید شیعیان بپردازیم تا روشن شود که آنان تا چه حد می توانستند از این طریق، به رفتار و پندار شیعیان جهت بدهند و در نتیجه، رفتار حکومت های جور را به نقد بکشند. این از آن رو است که شاید چنین پنداشته شود که این گونه رویکردها، از آنِ شیعیان بوده است و نباید به حساب ائمه علیهم السلام گذاشته شود. در پاسخ، باید بدین نکته توجه کرد که حتی اگر به احادیث منقول از ائمه علیهم السلام در این باره ننگریم، باز هم می توانیم نقش آنان را در پیدایش چنین اعتقاداتی بیابیم؛ چراکه اصولاً شیعیان عصر حضور و به ویژه امامیه، منبع اعتقادی دیگری جز اهل بیت نداشته اند.

 دکتر احمد پاکتچی در این باره می­نویسد:

به عنوان یک نکته در تاریخ عقاید امامیه، درخور توجّه است که حتی عالمان نص گرای امامی، در عقاید خود در مباحثی چون توحید، فاصلة

ص:156

چندانی از متکلمان نگرفته اند؛ مثلاً در مسئله ای چون رؤیت باری که یکی از میدان های ستیز میان نص گرایان و کلام گرایان در حوزه های غیرشیعی بوده است، نشانی از اختلاف نظر در محافل امامی دیده نمی شود و هیچ گاه موضعی موافق رؤیت از جانب نص گرایان امامی اتخاذ نشده است. این امر بیشتر رهین این حقیقت است که بخش مهمی از باورهای اساسی، در تعالیم ائمة اهل بیت علیهم السلام تبیین شده بوده، و همین ویژگی، نص گرایان امامی را در شرایطی متفاوت با دیگر حوزه ها قرار داده است. این تعالیم گاه از طریق حدیث و گاه در مضامینی چون دعا، عرضه می شد و دهان به دهان و سینه به سینه، در جامعة امامیه میگشت.(1)

بنابراین، اگر ثابت شود که مطلبی در اعتقادات امامیه، مسلّم فرض می شده و هیچ اختلافی هم دربارة آن عقیده گزارش نشده باشد، به راحتی می توان در یافت که سرچشمه اش ائمه علیهم السلام بوده اند.

گذشت که یکی از دلایل حکومت سیاسی معصومین حتی در زمانی که به ظاهر، آنان از امور حکومتی برکنار بودند، این است که روایات حکایت از اختصاص این امور به آنان پس از پیامبر اکرم3 دارد، یعنی ایشان باید تصدی این امور را بر عهده داشته باشند و هر کس با هر عنوانی به این کار اقدام کند، از نظر ایشان غیرمشروع است. در این جا ضمن نقل برخی روایات، که بر این امر دلالت دارد، به بیان مصادیق عملی این امور می پردازیم، یعنی مواردی که امامان معصوم در جایی که امکان داشته است، با وجود حاکم نبودن، برای اجرای این امور اقدام کرده اند. این نوع برخوردها، نوعی مخالفت ضمنی با دستگاه حاکم بوده و مشروعیت آن را نفی می کرده است.

به عنوان مثال نفی مشروعیت از منصب قضاوت مخالفان از سوی ائمه علیهم السلام از جمله مواردی است که در راستای نفی مشروعیت از حاکمیت مخالفان ارزیابی می شود. پیش از بیان چند مصداق، لازم است معنا و جایگاه قضا را در نگاه اهل بیت بشناسیم تا رابطة آن با بحث حاضر روشن شود.

امام علی علیه السلام به شریح قاضی می فرماید:

تو در جایگاهی نشسته ای که پیامبر یا وصی او و یا شقی در آن جا قرار می گیرد.(1)

امام صادق علیه السلام نیز قضاوت را ویژه امام عادل و آگاه به قضاوت می داند و امام عادل را به نبی و وصی او تفسیر می کند:

از قضاوت بپرهیزید، زیرا قضاوت به امام عادل وآگاه به قضاوت اختصاص دارد، یعنی پیامبر یا وصی او.(2)

ص:158

این روایات و روایات دیگر، منصب قضاوت را ویژه پیامبر اکرم3 و جانشینان او، یعنی ائمه معصومین علیهم السلام می داند. اکنون با توجه به این که قضاوت در جامعة اسلامی هیچ گاه از دیگر شؤون حکومتی جدا نیست، به ویژه این که در بیش تر موارد، قضاوت نیازمند نیروی حکومتی است تا ضامن اجرای احکام باشد، پس حکومت در جامعة اسلامی نیز ویژة آنان است، زیرا این دو، تفکیک پذیر نیستند که افراد دیگری با اغراض متفاوت، حاکم جامعة اسلامی باشند و قضاوت در دست ائمه علیهم السلام باشد و تاریخ نیز گواه بر این مطلب است که همیشه امر قضاوت، موافق دیگر نهادهای حکومتی است و نمی تواند از آن ها تفکیک شود. بدین ترتیب، وقتی ائمه علیهم السلام منصوب به قضاوت باشند، به حکومت بر جامعة اسلامی نیز منصوب اند.

این در صورتی است که حکومت در این روایت را تنها امر قضاوت و رفع اختلاف بین دو نفر بدانیم، اما اگر حکومت به معنای عام تری باشد، یعنی به معنای مشخص کردن حاکم و تکلیف امور در جامعه و اجرای آن، مسئله صورت دیگری پیدا می کند، زیرا در این صورت، ائمه علیهم السلام مرجع تعیین تکلیف همه اموری هستند که به مردم و جامعه مربوط می شود و در این حالت، حکومت در حقیقت، مقام خلیفه و حاکم و امام جامعة اسلامی است. طبق برخی روایات، ممکن است حکومت به معنای دوم باشد. امام صادق علیه السلام کسی را که دربارة اموال، حکمی بر خلاف احکام الهی صادر می کند، کافر می داند.(1)

ص:159

پیامبر اکرم3 نیز شخصی را که شلاق و زندان در اختیار دارد و دربارة اموال، حتی اگر دو درهم باشد، به غیر از احکام الهی حکم صادر می کند، مشمول آیة شریفه >وَمَنْ لَمْ یَحْکُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولَئِکَ هُمُ الْکَافِرُونَ

می داند. (1)

این روایت حاکی از آن است که شخص حکمکننده، پشتوانه اجرایی نیز دارد و شخصی است که هم حکم می کند و هم حکم خویش را به مرحله اجرا درمی آورد و این مقام، اگرچه با مقام یک قاضی، که پشتوانه حکومتی دارد سازگار است، اما با مقام حاکم اصلی جامعة اسلامی که حکم و فرمان او نافذ است و پشتوانه اجرایی دارد نیز سازگار است. بدین ترتیب، حکم را در این روایات، چه حکم یک قاضی برای رفع منازعات بدانیم و چه حکم یک حاکم و خلیفه، در امور مربوط به عموم مردم و جامعه، از این لحاظ که اختصاص آن به ائمه  ملازم با اختصاص حکومت و خلافت به آنان است، تفاوتی ندارد.

لازمة اختصاص قضاوت به ائمه علیهم السلام، اختصاص حکومت و جانشینی پیامبر خدا به آنان است. نکتة جالب در این باره، آن است که اگر قاضی به پشتوانة حاکمان جور قضاوت کند، «هر حکمی» بدهد، باطل است؛ هرچند آن حکم بر

ص:160

نزد طاغوت برده است و هرگاه چنین داوری به سود او حکم کند، قطعاً حرام است که بستاند؛ هرچند حقّ مسلّم او باشد [که آن چیز را بگیرد]. زیرا او حقّ خویش را با حکم طاغوت گرفته است، در حالی که خداوند دستور داده است که آن (طاغوت) را انکار و تکفیر کند. خداوند والا مرتبه [دربارة همین کسان] فرموده است: ﴿می خواهند داوری نزد طاغوت برند و حالْ آن که به آنان دستور داده شده است که بدان کفر بورزند﴾(1)».

پرسیدم: پس [برای حلّ اختلافشان] چگونه باید عمل بکنند؟

فرمود: «بنگرد یکی از خود شما (شیعیان) را بیابد که از راویان سخن ما باشد و اهل دقّت نظر در حلال و حرام [مطابق رأی] ما باشد و احکامی را که ما آموخته ایم، بشناسد. پس باید به داوری او تن دهند؛ چراکه من او را حاکم میان شما ساخته ام. بنابراین، هرگاه چنین داوری بر اساس آموزه های ما حکم کرد، [هر یک از آن دو تن] که از او نپذیرد، حکم خدا را سبک شمرده و [سخنِ] ما را رد کرده است. این در حالی است که هر کس [سخن] ما را رد کند، [سخن] خداوند را رد کرده است و چنین کاری در حدّ شرک ورزیدن به خداوند است!».(2)

ص:161

اقامة حدود و تعزیرات، مبتنی بر قضاوت است. از این رو است که به تبَع قضاوت، اموری از این دست نیز در دایرة اختیارات امامان معصوم قرار می گیرند و دیگران تنها با اجازة امام معصومH می توانند به چنین کارهایی دست یازند. در روایات نیز تصریح شده است که اجرای حد، تنها به دست امام علیه السلام انجام می گیرد و بر پایة برخی از روایات دیگر، کسانی که خود مشمول حد هستند، حق ندارند اقامة حد کنند.

از سوی دیگر، سیرة امام علی علیه السلام در اجرای حدود، به گونه ای بوده است که حتی در زمانی که خلافت در دست آن حضرت نبود، حدود را اجرا می کرد و می فرمود: تا من حاضرم، حدی از حدود الهی تعطیل نمی شود. ایشان بر ولید که دیگران جرأت اقامه حد بر او را نداشتند، حد اجرا کرد(1) و دربارة مغیره فرمود که اگر خداوند مرا بر او مسلط گرداند، بر او حد الهی را جاری می کنم.(2)

این که ائمه علیهم السلام بر چه مبنایی با حکومت ها همکاری می کردند، به نظر می رسد در عسر و حرج قرار نگرفتن پیروان ائمه اطهار علیهم السلام یکی از مبانی همکاری ائمه علیهم السلام با حکومت هاست. لذا ائمه علیهم السلام تلاش می کردند با ترغیب پیروانشان به شرکت در جنگ ها و همکاری های حکومتی، به گسترش اسلام نوپا مدد رسانند. آیا در دوران عمر، جایز بود که مسلمانی در جنگ شرکت کند؟ البته می توان گفت که از نگاه امام، حکم و فرمان ابوبکر و عمر و عثمان، مشروعیت الهی نداشت. ولی به راستی اگر آن حضرت تمام جنگ ها را امضا نمی کرد، هیچ یک از فرماندهان اجازه نداشتند که اسیران و غنایم را بین مسلمانان تقسیم کنند. چنین منعی، باعث جدایی اصحاب امام علیه السلام از روند فتوحات می شد و نتیجه ای جز تفرقه میان مسلمانان و تضعیف قدرت حکومت اسلامی نداشت. پس در این گونه موارد، می توان گفت که امام علیه السلام در عین مخالفت با حکومت، مصلحت اخروی و یا حتی دنیوی مسلمانان را در چنین برخورد دوستانه می دیده است.

حضرت امیر علیه السلام در برابر حکومت خلفای ثلاثه، روش اصلاح و ارشاد و هدایت داشته، حضرت مشورت می داده است. یکی از ادلّه بر این مدّعا این است که اصحاب برجستة آن حضرت _ مثل عمّار یاسر و عمرو بن حِمَق _، در جنگ های زمان خلفا؛ چه دفاعی و چه تهاجمی، شرکت می کردند. خود حضرت نیز در عین حال که در رأس حکومت نبوده، در مدیریت و هدایت حکومت دست داشته است، چنان که در جنگ ها و برخی از دیگر موضوعات مهمّی که نیازمند تصمیمات کلان و اساسی بود، پس از رایزنی اصحاب و اطرافیان خلیفه، نظریة حضرت امیر بود که مورد تصویب قرار می گرفت.

نمونه هایی از دلسوزی و همکاری امام علی علیه السلام نسبت به حکومت را در مسائل قضایی نیز می توان دید؛ هر وقت آن ها در حکمی به خطا می رفتند، آن حضرت ارشاد می کرده است. نمونة معروف دیگر، تعیین تکلیف سرآغاز

ص:163

سال شمار اسلامی است که در سال هفدهم یا هجدهم رخ داد. پس از درخواست عمر برای شنیدن دیدگاه های صحابه و بزرگان، امام علی علیه السلام هجرت پیامبر از مکّه به مدینه را پیشنهاد کرد؛ هنگامی که آن حضرت سرزمین شرک را ترک گفته بود. چون عمر رأی آن حضرت را پذیرفت، این حادثه مبدأ تاریخ مسلمانان گشت و «سال هجری» بنیان نهاده شد.(1) همکاری ایشان گاهی غلیظ تر نیز می شد؛ مانند هنگامی که عمر راهی سرزمین فلسطین بود و امام علیه السلام را به جانشینی خود گماشت.(2)

مبنای دیگری که می توان برای صلح و سازش و مدارای امام علی علیه السلام و دیگر ائمه علیهم السلام با حکومت های مخالف معاصرشان وجود داشت، این بود که در واقعیت بیرون از ذهن، بینش ها، آرمان ها، سیاست ها، عملکردها و ادعاهای گوناگون در قیاس با یکدیگر نسبتی را می سازند که نمودار واقعی آن فقط در نزد کسی است که «عالِم بما کان وما یکون وما هو کائن» می باشد. اما همة انسان ها از منظری خاص و از زاویة دید خود به حقیقت نگاه می کنند و بخش ها و لایه هایی از آن را می شناسند، سپس آن را به محک ارز ش ها و مطلوب های خود می زنند، سپس داوری نهایی خود را از آن به دست می آورند که مجموعه ای از هست و نیست، خوب و بد و باید و نباید را تشکیل می دهد. عرصة زندگی و حیات اجتماعی بشر انباشته از این گونه مجموعه های ریز و درشت است که از سوی افراد، مکتب ها، ادیان و مذاهب مختلف ارائه شده و می شود. هر کسی نظر خود

ص:164

را صائب می داند و حتی کسانی هم که خودشان به بطلان اندیشه ها و فساد اغراض خود واقفند نیز از ادعاهای صحت و حقانیت دیدگاه ها و رهنمودهایشان اندی کوتاه نمی آیند. بنا بر این، حقانیت، ادعایی نیست که صرفاً منحصر به حق واقعی باشد.

گرچه مطلب روشن است، تنها برای پرهیز از سوء تفاهم، باز هم اشاره می کنیم که این مسئله، هرگز مستلزم شک در باورهای خود نیست و اعتقاد به نسبیت حقیقت یا تردید در دیدگاه ها و اصول ثابت مستند به حکم عقل قطعی یا وحی را در پی نخواهد داشت؛ بلکه برخوردهای علمی را روا می شمارَد، التزام به منطق و متابعت از دلیل را به دنبال دارد و به معنای پرهیز از روش های غیرعلمی ای است که تنها ثمرة رسمیت یافتن آن ها، برهم زدن هر نظم و قاعده ای است. تنها در تضارب روشمند آرا است که حق، تبیین و تحکیم می شود و نادرستی باطل نیز بر ملا می گردد. بنا بر این، کسی که در ادعای خود، صادق باشد و در پی کشف حقیقت گام بر دارد، هراسی از این شیوه ندارد.

امام علی علیه السلام نیز این موضوع را نه به عنوان رفتاری اجتماعی و متواضعانه، و نه از سرِ ضعف و ناچاری؛ که به عنوان اصلی ضروری و پایه، در نظر داشته است و با نگاهی کلان، همه جانبه و آینده نگر، از اتّکاء به حقّانیت خویش در عرصة سیاسی، خودداری کرده و بدین ترتیب، از مشروعیت بخشیدن به روشی که مفسده های بی شماری در پی دارد، دوری جسته است.

آن حضرت با آن که معصوم از خطا بود و از علمی بهره داشت که او را از دانش دیگران بی نیاز می ساخت و در حقانیت کامل خود ذرّه ای تردید نداشت و چیزهایی را می دید که دیگران از آن غافل بودند، در عین حال امتیازات خدادادی و خاص خود را در معادلات سیاسی داخل نمی ساخت و در برخورد با حکومت های مخالف، از موضع انسان زمینی و کاملاً عادی برخورد می کرد.

ص:165

در عصر امام حسن مجتبی علیه السلام نیز شرایطی پیش آمد که آتش بس (هدنه) را واجب می نمود و اصرار بر مقاومت، موجب نابودی قوای حق بود. اکثریت یاران آن حضرت فریب زر و زیور معاویه را خوردند و از گرد امام حسن علیه السلام پراکنده شدند و به سپاه شام پیوستند و تعداد اندکی باقی ماندند که آنان هم صلاحیت مقابله با لشکر شام را نداشتند.

 شرایط به گونه ای بود که امام حسن علیه السلام می فرمود:

به خدا قسم که اگر با معاویه از در جنگ درآیم، آنان مرا گرفته به صورت اسیر تحویل معاویه می دهند.(1)

یاران امام علیه السلام به گونه ای بودند که وقتی حضرت به آنان خبر دادند که معاویه امام علیه السلام را به صلحی که نه عزت در آن است و نه شرافتی، دعوت کرده و امام علیه السلام از آنان نظر خواستند که آیا جنگ می خواهند یا صلح و ماندن؟ مردم از هر سو فریاد زدند: «ماندن، ماندن».(2) امام حسن علیه السلام طبق گفتة خود آن حضرت، بی یاور ماند و تن به صلح داد.(3) صلح در چنین شرایطی اهمّیت خاصی دارد و صدور آن از یک امام علیه السلام نیز کافی است تا بتوان آن را در شمار روش های مشروعی گنجاند که در صورت تحقّق شرایط خاصّ خودش، می توان از آن بهره برد.

در زندگی دیگر ائمه علیهم السلام نیز نمونه های بسیاری را می توان دید که آنان با حکومت های مخالف معاصرشان، مدارا کرده اند و با اخلاقی بسیار نیکو، گاهی در

ص:166

ارشاد و اصلاح آنان نیز توفیق داشته اند. امام کاظم علیه السلام به قدری با دشمنان خود، مدارا می کرد و در برخورد با آنان شکیبا بود، که مردم لقب «کاظم» را برای آن حضرت به کار می بردند؛ یعنی کسی که خشم خویش را فرو می خورد.(1)

از آن بالاتر، تعابیری است که حتی هم دلی با حاکمان جائر را نیز ممنوع می شمارد؛ چنان که امام صادق علیه السلام فرمود:

ستمگر، مددکار او و کسی که به کار او راضی است، هر سه در ستم شریک اند.(1)

آنان افراد نزدیک و اعضای خانوادة خود را به شدّت از همکاری با دستگاه حکومت بر حذر می داشتند و اگر چنین کاری از آنان سر می زد، سرزنشش می کردند.(2)

البته صرف نظر از این گونه احادیث، اصل مطرح بودن این سؤال، که آیا همکاری با حکومت مستقر در جامعة اسلامی، جایز است یا خیر، گویای موضع سیاسی منفی ائمه علیهم السلام نسبت به حکومت­های وقت است. به عبارت دیگر، حتی اگر گزاره­ها و رفتارهای صریح دال بر ناپسندی شدید همکاری با حاکم، به دست ما نرسیده بود، باز هم می­توانستیم از نفس مطرح بودن چنین سؤالاتی، به موضع گفتمان امامت در این باره پی ببریم. روشن است که همکاری با حکومت، میتوانست محدود به اموری عرفی شود که مستلزم ارتکاب معصیتی یا تضییع حقّی نباشد و از سوی دیگر، منافع مادّی و اجتماعی گاه بی­بدیلی به همراه داشته باشد. با این حال، شاهد رواج اعتقاد به حرمت این کار در میان پیروان ائمه علیهم السلام هستیم. البته این به معنای آن نیست که هیچ یک از آنان با حکومت همکاری نمی کرده اند. نمونة بسیار روشن نهی از همکاری با حکومت را در دوران امام کاظم علیه السلام می بینیم. آن حضرت صفوان جمال یکی از اصحاب خویش را از کرایه دادن شترانش به هارون الرشید در سفر حج نهی می کند. البته این، غیر از مواردی

ص:168

است که برخی ضروریات، همکاری با حکومت را در شرایطی خاص و برای افرادی خاص، جایز می­کرد. چنین مواردی، نوعی تقیه شمرده می شد؛ مانند همکاری علی بن یقطین با عباسیان، که بدان اشاره خواهد شد.

1. حضور و نفوذ در پادگان دشمن و استحاله و جذب نیروهای مخالف.

2. سرگرم سازی و غافلگیری دشمن و مصونیت بخشی فعالان و فعالیت های سیاسی.

 بنابر این، محور اصلی حرکت و فعالیت امام هادی علیه السلام براساس طرح گذر به عصر غیبت، تعمیق و تعمیم شبکة ارتباطی و گسترش تشکیلات خودگردان در ولایات اسلامی است.

با همة آنچه دربارة پرهیز امامیه از همکاری با حاکمان گفته شد، حتی در عصر حضور امامان علیهم السلام نیز نباید از موارد استثنایی ورود امامیه به دستگاه سیاسی، غافل بود. آیا می توان این را نیز نوعی برخورد غیرمستقیم میان ائمه علیهم السلام و حاکمان به شمار آورد؟ اگر همکاری با حکومت جور، از سرِ بیتقوایی یا نادانی باشد، شایان استناد در این بحث نیست؛ ولی اگر دانسته شود که با اجازه یا دستور امام معصوم علیه السلام بوده، باید به عنوان یکی از شیوه های ائمه علیهم السلام در برخورد با دستگاه حکومت، از آن یاد کرد.

به هر حال، در این باره شکی نیست که برخی از اصحاب برجستة ائمه علیهم السلام، در دستگاه خلفای عباسی نفوذ کرده اند. از آن جمله، می توان به علی بن یقطین اشاره کرد که امامیه در جلالت شأن او تردید ندارند. بر پایة گزارش­ها، او برای همکاری با حکومت وقت، از شخص امام کاظم علیه السلام، کسب اجازه کرده بود و یا به دستور وی چنان ارتباطی را برقرار کرده بود.(1) برخی از گزارش­ها نشان می دهند که وی اخبار لازم را نیز از اندرون منزل خلیفه، به گوش امام علیه السلام میرسانده است.(2) با این همه، او از این کار خرسند نبود و طی نامه­ای به

ص:170

امام کاظم علیه السلام، از او اجازه خواست که این کار را رها کند؛ ولی امام علیه السلام به او اجازه نداد.(1)

این برخورد امام، نشان می دهد که قصد و هدف خاصّی در پس این مأموریت بوده است. آنچه از مجموع سخنان منقول از ائمه علیهم السلام به دست می آید، نشان می دهد که مهم ترین مصلحتی که باعث جواز و چه بسا وجوب همکاری با حکومت جور شمرده می شود، حفظ جان و مال شیعیان و دفع ستم از آنان است.

اما با پراکندگی شیعیان و گسترش جامعه شیعه در زمان امام صادق علیه السلام به گروهی از وکیلان که از سوی امام علیه السلام نصب می شدند، برمی خوریم که رابطه مردم هر منطقه را با امام علیه السلام برقرار می کردند و اموال و پرسش های آنان را به حضور امام علیه السلام می رساندند و پاسخ آن را باز می گرداندند که خود به ایجاد تشکیلاتی منظم در سراسر جامعة اسلامی می انجامید. در عصر امام کاظم علیه السلام، این سازمان شکلی وسیع تر و منسجم تری یافت و در اواخر عصر امام رضا علیه السلام و سپس در عصر امام جواد علیه السلام، سامان مندتر شد و فعالیت وسیعی را آغاز کرد. این وضع در عصر امام هادی و امام عسگریH، با شدت بیشتر پیش رفت، تا آن که در عصر غیبت، مواجه با اوج فعالیت این سازمان می شویم، چرا که در این عصر تنها وسیلة ارتباطی شیعه با امام علیه السلام این سازمان بود. بدین ترتیب، «سازمان وکالت» با این سیر حرکتی، فعالیت خود را آغاز کردو تا انتهای عصر غیبت صغری ادامة حیات داد. وکلای ائمه علیهم السلام اعضای این سازمان بودند. آنان برای احراز این مقام لازم بود شرایط خاصی را دارا باشند. پس از احراز مقام وکالت، امام علیه السلام وظایف خاصی بر دوش آنان می نهاد.

سازمان وکالت را در حقیقت می توانیم جنبه اجرایی حکومتی بنامیم که ائمه علیهم السلام به آن اعتماد داشتند و می توان آن را حکومت در حکومت نامید، امری که هارون الرشید از آن برآشفته شده بود و خطاب به امام کاظم علیه السلام می گفت: «ای موسی بن جعفر! آیا دو خلیفه در روی زمین وجود دارند که برای آنان خراج می آورند؟».(1)

این مسئله در ارتباط با تحریم حکومت ها از سوی ائمه علیهم السلام بود که هرگونه ارتباط با این حاکمان را که موجب تقویت آن ها شود، نفی می کردند و شیعیان را

ص:172

از آن بر حذر می داشتند. ناچار برای اداره امور شیعیان، که آنان نیز از سوی حکومت ها تحریم می شدند و نمی توانستند در فعالیت های اجتماعی شرکت جویند، تشکیلاتی لازم بود و این تشکیلات در حقیقت، حکومت مخفی ائمه علیهم السلام برای اداره امور یارانشان بود.

اوج فعالیت این تشکیلات در دوران امام جواد، امام هادی و امام عسکریH و نیز درعصر غیبت صغری بوده است. امامانH در این سازمان از شاگردان و پیروان خاص خود برای رساندن پیام و... استفاده می نمودند.

اسناد و مدارک تاریخی نشان می دهد که ائمه علیهم السلام منطقة وسیعی از قلمرو تحت نفوذ اسلام حد فاصل ایران تا مصر و عراق تا یمن را به چند ایالت بزرگ تقسیم نموده و هر ایالتی را نیز به حوزه های کوچک تر و برای هر ایالتی یک وکیل و نماینده از سوی خود که در حکم رئیس تشکیلات خودگردان کاربری داشته گزینش و منصوب نمود و بدین ترتیب به نوعی از سازماندهی غیررسمی امّت قیام و اقدام کرده است.

محمد بن عیسی می نویسد:

امام هادی علیه السلام به موالی بغداد، مداین و اهالی بین النهرین و توابع آن نامه ای بدین گونه نوشت، من منصب علی بن الحسن بن عبد ربه و وکلای قبلی خود را به ابوعلی بن راشد واگذار کردم. فرمانبری او چون اطاعت از من لازم است و نافرمانی او همانند نافرمانی از من است.

این قیام و اقدام و انجام این مهم اولا: نماد نبوغ مدیریت و میزان محبوبیت امام علیه السلام و ثانیا: نمای بلوغ فکری و آمادگی سیاسی، اجتماعی مردم بود.

امور وکالت در دو قسمت علمی و مالی بود. افراد به دستور امام علیه السلام حقوق مالی خود را به وکلا پرداخت می نمودند و آن ها یا اموال مزبور را به وکلای

ص:173

اصلی امام علیه السلام در مدینه، بغداد و سامرا تحویل می دادند و یا با اجازة ایشان، به مصرف می رساندند.

ارسال پرسش ها و گرفتن پاسخ نیز بر عهدة وکلا بود. وکلای امام علیه السلام در بغداد، کوفه، قم، نیشابور، یمن و مصر مستقر بودند.

با بهره مندی از این نظام، شیعیان بسیاری از مناطق مختلف به خصوص ایران، با ائمه علیهم السلام در ارتباط بودند. در بخش علمی نیز روایات بسیاری در مسائل کلامی از امام علیه السلام وارد شده، که به ویژه در اصلاح اندیشه های کلامی شیعه، مؤثر بوده است. ادعیة فراوانی نیز از آن حضرت به جا مانده است که مشتمل بر معارف الهی و شناخت حقیقت توحید است که در واقع این متون نوعی دین شناسی عرفانی و اعتقادی شیعه می باشد.

پیروانش به تقیه، تأکید وافر داشت؛ بلکه آن را «دین خود و دین پدران خود» می خواند.(1)

با این حال، احادیث تقیه تقریباً از تمامی معصومینH نقل شده است و این خود، اهمیت این روش و شیوه را در برخورد با مخالفان مشخص می کند.

پیامبر اکرم3 فرمود:

مؤمنی که تقیه ندارد، مانند پیکری است که سر ندارد.(2)

امام علی علیه السلام فرمود:

بر شما باد به صبر کردن، نماز خواندن و تقیه کردن.(3)

حضرت در جای دیگر فرمودند:

بر تو باد عمل به تقیه؛ چرا که جزء خلق و خوی افرادِ با فضیلت است.(4)

امام حسن مجتبی علیه السلام در مورد تقیه فرمودند:

تقیه ای که خداوند به سبب آن، امر امّتی را اصلاح نماید، [نیکو است و] برای کسی که چنین تقیه ای را رعایت کرده، اجر و ثواب اعمال جمیع افراد آن امّت منظور می شود؛ و اگر کسی تقیه را ترک کند و به سبب آن، امّتی هلاک شوند، او نیز شریک جرم کسانی است که آن امّت را هلاک کرده اند.(5)

ص:175

امام حسین علیه السلام تقیه را عامل شناسایی دوستان اهل بیت علیهم السلام معرفی می کند:

اگر تقیه نبود، دوست ما از دشمنان ما باز شناخته نمی شد.(1)

احادیثی که از امام صادق علیه السلام در مورد تقیه وارد شده، فراوان است. در حدیثی امام به معلّی بن خُنَیس می فرماید:

کسی که تقیه ندارد، دین ندارد.(2)

آن حضرت در حدیثی دیگر نیز می فرماید:

از ما نیست کسی که تقیه نکند.(3)

امام کاظم علیه السلام به یکی از اصحاب فرمود:

اگر بگویم که ترک کننده تقیه همانند تَرک کنندة نماز است، درست گفتهام.(4)

از امام رضا علیه السلام در مورد عقل سؤال شد که چیست؟ حضرت فرمود:

جرعه جرعه به خاطر صبر، غصه نوشیدن و تقیه با دشمن و با دوستان مدارا کردن.(5)

امام جواد علیه السلام فرمودند:

بهترین صفت و سجیه ائمه علیهم السلام و شیعیان با فضیلت، عمل به تقیه است.(6)

ص:176

تقیه در قرآن

تقیه ریشة قرآنی نیز دارد. در قرآن کریم به آیات متعددی برمی خوریم که به طور مستقیم یا غیر مستقیم، ناظر به مسئلة تقیه است؛ مانند آیة 28 از سورة آل عمران:

مؤمنان نباید کافران را به جای مؤمنان، دوست بگیرند؛ و هر کس چنین کند، از [لطف و ولایتِ] خدا بی بهره است، مگر این که از آنان به نوعی تقیه کنید. و خداوند شما را از خودش بر حذر می دارد و خداوند بر هر کاری توانا است.(1)

نبوده اند و هر یک به ناچار، گونه ای از تقیه را رعایت می کرده اند. شاید از این جا بتوان معنای کلام امام صادق علیه السلام را روشن تر دریافت که فرمود:

«التقیه من دینی و دین آبائی».(1)

 در ادامه گزارش هایی را دربارة زندگی ائمه علیهم السلام از نظر می گذرانیم که به همین موضوع مربوط است.

امام علی علیه السلام و تقیه

از آن جا که عصر امام علی علیه السلام عصر شروع ظلم ها و تجاوزات دشمنان به حقوق شیعیان و در رأس آنان امام علی علیه السلام و عصر آغاز بدعت هاست، می توانیم بگوییم که این دوران، دوران شروع تقیه است و اولین تقیه کننده، خود امام علی علیه السلام است. او این نهال را در شیعه کاشت و با افزایش ظلم ها و ستم های حکام اموی و عباسی این نهال پرورش یافت.

از بارزترین موارد تقیه امام علی علیه السلام برخورد حضرت پس از واقعه شوم سقیفه است. امام ابتدا برای اتمام حجت با مسلمانان بر علیه مخالفان و باقی نگذاشتن عذری در پیشگاه الهی، چند ماه اوّل بیعت نکرد(2) و به احتجاجات محکم و کوبنده برای اثبات حقانیت خود پرداخت، حتی تا جایی که برای احقاق حق خویش با همسر و دو فرزند خود به در خانه اهل مدینه می رفت تا آنان را نسبت به حق خود متذکر کند.(3) گرچه در آغاز، موضع امام همین بود؛ ولی پس از آن که روشن شد کسی او را یاری نخواهد کرد، و اگر باز هم اصرار کند، خطر

ص:180

فروپاشی اصل نظام اسلامی و کنار نهاده شدن اصل دین، محتمل است، از سپر تقیه استفاده کرد و سکوت را پیشة خود ساخت. انگیزة او در این سکوت و تقیه، چیزی جز اطاعت دستور رسول الله3 و حفظ اسلام و مسلمین نبود.

امام علی علیه السلام در نامه ای به مردم مصر به این واقعیت اشاره می کنند که:

من دست باز کشیدم تا آن جا که دیدم گروهی از اسلام بازگشته، می خواهند دین محمد3 را نابود سازند، پس ترسیدم که اگر اسلام و طرفدارانش را یاری نکنم، فتنه ای در آن ببینم یا شاهد نابودی آن باشم... پس در میان آن آشوب و غوغا به پا خواستم و با خلفا همکاری کردم.(1)

سلیم بن قیس، کلامی را به این مضمون از حضرت نقل می کند:

اگر پیمان رسول خدا با من در بین نبود و آنچه از او شنیده ام را نشنیده بودم، به تحقیق که حقم را طلب می کردم، و لکن رسول خدا فرمود: هر آنچه که بنده بدان مضطر شود، خداوند آن را برای او حلال کرده و مباح شمرده، و از پیامبر شنیدم که فرمود: به تحقیق تقیه از دین الهی است و هر آن که تقیه ندارد، دین ندارد.(2)

در نقل دیگر، خود حضرت تصریح می کند که به تقیه روی آورده است:

هر آینه ما به چهرة افراد با خوش رویی برخورد می کنیم در حالی که قلوب ما از بغض و نفرت آنان مملو است. آنان دشمنان خدا هستند و ما به خاطر برادران و خودمان از آنان تقیه می کنیم.(3)

ص:181

از سوی دیگر پی گیری های امام برای بازگرداندن خلافت به جایگاه حقّ، برای او بسیار خطرناک می نمود و احتمال کشته شدن ایشان نیز بسیار قوی بود. هرچند او از شهادت نمی هراسید، بلکه مشتاق آن بود؛ ولی کشته شدن ایشان در آن اوضاع و احوال، باعث هدر رفتن خونش می شد، بدون این که ثمری داشته باشد و وظیفة خویش را در آشکار کردن خط هدایت، پس از رسول خدا و جنگ با مارقین و ناکثین و قاسطین انجام داده باشد. احتمال کشته شدن در پی چنین اعتراض و خروشی، تنها یک حدس نیست و تاریخ نمونه های عینی آن را گزارش کرده است؛ همان گونه که سعد بن عباده به علت بیعت نکردن، کشته شد. از برخی روایات مشخص می شود که احتمال کشته شدن برای آن حضرت، نه تنها پیش از بیعت اجباری با ابو بکر وجود داشته،(1) بلکه تا هنگام به خلافت رسیدن آن حضرت نیز وجود داشته است. ابن ابی الحدید با تعجب از استاد خویش پرسید که چگونه حضرت در این مدت طولانی پس از رحلت رسول خدا، با وجود شعله ور بودن خشم دشمنانش زنده ماند؟ و استادش پاسخ می دهد که او خویشتن را از یادها برد و به عبادت و قرآن مشغول شد و اگر این گونه رفتار نمی کرد، حتماً کشته می شد.(2)

به هر حال _ چه برای حفظ اسلام و چه برای حفظ جان، که گفتیم با یکدیگر مرتبط اند_، حضرت علی علیه السلام با استفاده از روش تقیه بود که توانست هم حاصل عمر پیامبر خدا را که همان اسلام بود، از شرّ دشمنان حفظ کند، و هم نسلی پاک و خالص از مسلمانان را در پناه این سپر امن، از خطرات جدّی آن عصر برهانَد؛ خطر از دست دادن جان، خطر گم راهی، خطر محروم ماندنِ نسل های آینده از

ص:182

دریافت حقایق ولایت، خطر آمیختگی بدعت و سنّت به گونه ای که از هم باز شناخته نشوند.

امام حسن و تقیه

هرچند می توان همین چرخش قهرمانانة امام حسن علیه السلام و مدارا در برابر حکومت نابه حقّ معاویه را نیز نوعی تقیه به شمار آورد؛ چراکه هدفش این بود که شیعه و تشیع باقی بمانند.(1) اما آنچه به عنوان تقیه در زندگی آن امام قابل مطالعه است، رفتار وی پس از ماجرای صلح و بازگشت به مدینه است.

 در این دوران بود که مصداق بارزی از گفتة خویش را محقّق نمود که:

اگر کسی با عمل به تقیه، موجب اصلاح کار امّتی شود، خداوند به قدر ثواب اعمال آن امّت، به او اجر و پاداش عنایت می فرماید و اگر با ترک تقیه موجب هلاک امّت گردد، در گناه آنانی که در هلاکت و نابودی این گروه دست داشته اند، شریک است.(2)

روشن بود که معاویه به بیعتی تنها و دور از عمل بسنده نمی کرد و انتظار داشت که امام حسن علیه السلام اگر او را یاری نمی کند، دست کم پای خود را از گلیم خلافت او کاملاً بیرون بکشد.

یکی از موارد تقیة امام حسن علیه السلام در این دوران، از زبان امام کاظم علیه السلام نقل شده است که فرمود:

ص:183

امام حسن و امام حسین علیه السلام پشت سر مروان نماز می خواندند. ما نیز با این ها (بنی عباس) نماز می خوانیم.(1)

امام حسین و تقیه

تقیه در زندگی امام حسین علیه السلام را باید در دوران قبل از واقعه کربلا جستجو کرد، زمانی که معاویه بر سر کار بود و شرایطی شبیه به شرایط زمان امام حسن علیه السلام حاکم بود. امام حسین علیه السلام همانند برادر بزرگوارشان با الهام از یک منبع الهی واحد شیوه تقیه یعنی سکوت و عدم قیام را پیش گرفت.

امام حسین علیه السلام وقتی که جماعتی با صلح امام حسن علیه السلام مخالف بودند، نزد حضرت آمدند و سخنان برادر را به او گفتند که به خاطر حفظ جان شیعه صلح را پذیرفتم، امام حسین علیه السلام نیز برادر خویش را تصدیق کردند و به آن جماعت توصیه فرمودند که تا وقتی معاویه زنده است، در خانه های خود بمانید (کنایه از این که قیام و مقابله نکنید).(2)

در جای دیگر اما شخصی را که از حضرت می خواهد تا دست به قیام بزند، توجیه می کند که در خانه های خود بمانند و زمان را زمان قیام نمی دانند و شیعیان را از کاری که به آنان ظنین شوند، بر حذر می دارد.(3)

اتخاذ شیوة تقیه به وضوح از این توصیه ها و کلمات امام فهمیده می شود. ولی همین که در زمان امام حسین علیه السلام معاویه از دنیا می رود و شرایط تغییر می کند و خلیفه جدید ظاهرسازی ها و فریب کاری های پدر خویش را ترک می کند و تظاهر به بی دینی و فسق می کند و علناً با اسلام به مقابله برمی خیزد، امام دیگر جایی

ص:184

برای تقیه نمی بینند و دست به قیام می زنند تا سنّت پایمال شده رسول خدا3 را نجات دهند که در جای خود به ترک تقیه امام حسین علیه السلام اشاره خواهیم کرد.

ماجرای نماز خواندن امام حسین علیه السلام پشت سر مروان را هم که در چند خط گذشته متذکر شدیم.

در نقل دیگری از صفوان جمال از امام صادق علیه السلام آمده که: روزی امام حسین علیه السلام از منزل خارج شدند و یکی از دوستان را دیدند. حضرت پرسیدند: به کجا می روی؟ او گفت: از جنازه این منافق فرار می کنم تا مبادا بر آن نماز بخوانم. حضرت می فرمایند: در نماز کنار من باش و هر کار کردم تو هم چنین کن. او می گوید: امام در نماز دست ها را بلند می کردند و مردم را مورد لعن و نفرین قرار می دادند.(1)

امام سجّاد و تقیه

امام سجّاد علیه السلام پس از جریان شهادت امام حسین علیه السلام پدر بزرگوارشان و اصحاب آن حضرت به علل وجود شرایط تقیه شیوه تقیه را در پیش گرفتند. بعد از امام حسین علیه السلام مردم در رعب و وحشت عجیبی فرو رفته بودند و به گفتة امام صادق علیه السلام مردم بعد از امام حسین علیه السلام همگی مرتد شده و برگشتند مگر سه نفر.(2)

پس امام سجاد علیه السلام از نظر یار و یاور که لازمة مقابله و مواجهه و قیام است روی کسی نمی توانستند حسابی باز کنند. وضعیت به گونه ای بود که ترس همه را فرا گرفته بود و برای این که خطری متوجه آنان نشود، امام سجاد را رها کرده

ص:185

بودند، حتی کسانی که قبل از واقعه کربلا اظهار محبت می کردند، دیگر چنین نمی کردند. امام سجاد علیه السلام در این بار می فرماید: در مکه و مدینه 20 نفر که ما را دوست داشته باشند، وجود ندارد.(1)

با این وضعیت (عدم وجود یار و یاور) و با وضعی که دشمن مقابل حضرت داشت که هیچ ظاهر را رعایت نمی کرد و هیچ ابایی از قتل و شهادت امام سجاد نداشت. امام با بررسی این شرایط موقعیت تقیه را فراهم دیدند و به تقیه روی آوردند و برای این که مورد تهمت قرار نگیرند و نارضایتی ها و قیام های مردم به پای امام نوشته نشود و بهانه ای به دست دشمن نیفتد، حضرت به سکوت و گوشه گیری از روی تقیه روی آوردند.

در واقعة حره، امام در این قیام شرکت نکرد و حتی نقل شده که حضرت حدود 400 نفر از زنان را پناه داد تا این که غائله ختم شد.(2)

امام سجاد علیه السلام در جواب کسانی که خود را مطیع صددرصد امام معرفی کردند و آمادة هرگونه فداکاری جلوه می دادند، فرمودند: درخواست من این است که به نفع ما باشید و نه بر علیه ما.(3)

اگر حکام طاغوت می دیدند که اطراف امام شلوغ است به راحتی امام را نیز از سر راه برمی داشتند. موضع تقیة امام در گوشه گیری با هدف رفع حساسیت از اهل بیت به جهت حفظ نیرو و تجدید قوا برای حرکتی اساسی به ثمر نشست به گونه ای که وقتی مسلم بن عتبه برای سرکوب اهل مدینه، آن حمله وحشیانه را

ص:186

به مدینه کرد، به امام سجاد علیه السلام کاری نداشت و در مورد امام گفت: او انسان با خیری است که شر و ضدی در او نیست(1) و او از همه مردم بیعت گرفت که خود را بردة یزید بدانند ولی از امام چنین بیعتی نگرفت.(2)

امام به گونه ای به تقیه ملزم بود که زهری که از علمای دربار محسوب می شود، دربارة امام به عبدالمک می گوید:

او به کار خودش مشغول است (کنایه از این که در فکر قیام یا مخالفت نیست).(3)

زُهری در کلام دیگر می گوید: شدت مدارا به قدری بود که دشمنان به ظاهر ابراز دوستی کرده و در باطن بر او حسادت می ورزیدند.(4)

در نقلی امام سجاد با زبان خویش داستانی نقل می کنند که نشانگر شدت تقیه است. جریان از این قرار بوده که:

یزید بن معاویه مردی از قریش را فرا می خواند و از او می خواهد که اقرار به بندگی یزید کند ولی او ابا می کند و در نتیجه کشته می شود، وقتی یزید این درخواست را از امام سجاد می کند، حضرت می پرسند: اگر چنین نکنم، مرا خواهی کشت. یزید می گوید: آری، آنگاه حضرت می فرمایند: به آنچه خواستی اقرار می کنم، من بندة مکره تو هستم اگر خواهی نگهدار و اگر خواهی بفروش. یزید می گوید: خونت را بخشیدم و این اقرار از شرف تو نکاست.(5)

ص:187

این جریان و امثال آن بر فرض صحت دو چیز را می رساند:

1. شدت خفقان و فشاری که بر اهل بیت و شیعیان بوده.

2. شدت التزام امام سجاد به تقیه، تقیه ای که حضرت در مورد آن فرمود:

«خداوند تمام گناهان مؤمن را می بخشد مگر دو گناه: ترک تقیه و تضییع حقوق برادران دینی».(1)

این جریان بر فرض صحت منقصتی بر امام وارد نمی کند، زیرا وقتی در قرآن تکلم به کلمه کفر برای حفظ جان جایز شمرده شده است، این عمل امام سجاد استعبادی ندارد، چون یزید از کشتن امام ابایی نداشت و پُر واضح است که حفظ جان امام به عنوان هدایتگر خلایق وظیفة الهی است که بر خود امام هم واجب است، پس تقیه سپر جان امام قرار می گیرد.

در نقل دیگر حضرت وقتی در نماز مخالفان شرکت می کنند و می بینند که بعضی شیعیان در نماز جماعت مخالفان صحبت می کنند و نماز را به هم می زنند، امام قسم می خورند که این بدعت است و هر کسی که قرآن بخواند و به سوی قبله رو کند، می شود پشت سر او نماز خواند.(2)

این هم نمونه ای از تقیه امام برای حفظ یکپارچگی جامعة اسلامی و دور نگه داشتن آن از تفرقه و تشتت.

امام باقر و تقیه

عصر امام باقر همراه بود با حکومت هشام بن عبد الملک که از سفاک ترین خلفای اموی بود و از آن جا که شرایط لازم برای قیام فراهم نبود و هر گونه

ص:188

حرکت و قیام علنی مساوی بود با از بین رفتن خود قیام کننده و به خطر افتادن جان سایرین، امام باقر علیه السلام همانند پدر بزرگوارشان از روی خوف و هراس یا به جهت مدارا با مخالفان از شیوه مبارزاتی تقیه استفاده کردند.

امام باقر علیه السلام گاهی با این که دشمنی در برابرش معترض ساحت مقدس پدر بزرگوارشان امام علی علیه السلام می شد و حضرت را لعن و سب می کرد حضرت تقیه را تنها راه مناسب در برخورد با این صحنه ها می دید.

یکی از اصحاب حضرت می گوید: امام به من فرمودند که: من، تو را به گونه ای می بینم که اگر کسی علی را در برابرت سب و لعن کند، اگر بتوانی بینی او می کَنی! (و با او درگیر می شوی) گفتم: بله. حضرت فرمود: چنین مکن! سپس فرمود: گاهی می شود که من صدای کسی را که علی را سب می نماید، می شنوم و خود را پشت ستون مخفی می کنم، وقتی از کار خود فارغ شد به نزد او رفته و با او مسامحه می نمایم.(1)

در نقل دیگری آمده که:

وقتی یکی از اصحاب امام باقر به خاطر شرکت در نماز مخالفان از روی تقیه، از حضرت عذرخواهی می کند، حضرت او را تشویق می کند و می فرمایند: اگر ترک تقیه کرده بودی، احتیاج به عذرخواهی داشتی.(2)

امام باقر علیه السلام تقیه را به اصحاب خود آموزش می دادند.

جابر جعفی وقتی برای کسب علم نزد حضرت می آید، حضرت از او می پرسند: اهل کجایی؟ می گوید: کوفه، حضرت می فرمایند: اگر از تو سؤال

ص:189

کردند اهل کجایی؟ بگو: مدینه. جابر می گوید: آیا کذب نیست؟ حضرت می فرمایند: هر کس مادامی که در یک شهر باشد، اهل آن جا محسوب می شود.(1)

چون در آن زمان اهل کوفه بودن مساوی بود با شیعه بودن، حضرت این گونه او را از خطر ظالمان نجات می دهد. در جای دیگر امام یکی از اصحاب را به خاطر تشکیل جلسات ذکر احادیث اهل بیت در خفا و پنهانی و همراه با تقیه تشویق می کنند.(2)

امام صادق و تقیه

عصر امام صادق علیه السلام همراه بود با ضعف و زوال دولت فاسد اموی و روی کار آمدن دولت عباسی و طبیعی است که این انتقال قدرت بدون جنگ و درگیری و نابسامانی در جامعه میسر نبود و همین امر باعث شد تا فرصت مناسبی برای امام صادق علیه السلام پیش آید تا در جهت تقویت بنیه فکری شیعیان گام های بلندی بردارد و علاوه بر این به همان دلایل، فشار بر امام و شیعیان کم شد، طبیعتاً باعث آن شد که از شدت به کارگیری تقیه کاسته شود، اما این وضع ادامه نیافت و با روی کار آمدن بنی عباس که حاکمانی جنایت پیشه و ظالم بودند، شدت فشار بر شیعیان و علویان بیش تر شد به خصوص که علویان را رقیب خود می دانستند و همچنین امام صادق علیه السلام را با آن مقام شامخ علمی و اجتماعی رئیس و پیشوای شیعیان و علویان می دانستند، در نتیجه فشار و خفقان و سخت گیری را دو چندان کرده و بالتبع امام و شیعیان دوباره برای حفظ خود و دین و مذهب خود به سلاح تقیه مسلح شدند.

ص:190

از این رو در زندگی امام صادق علیه السلام موارد متعددی از عمل به تقیه مشاهده می شود و روایات مربوط به تقیه که از آن حضرت روایت شده به مراتب از سایر ائمه علیهم السلام بیش تر است از جمله روایت معروف: «تقیه جزو دین من و دین پدرانم است و کسی که تقیه نکند، ایمان ندارد»(1) که اوج تأکید بر تقیه می باشد.

همچنین روایتی شبیه به آنچه دربارة برخورد امام باقر علیه السلام با کسی که سبّ امام علی علیه السلام می کرد از امام صادق علیه السلام هم روایت شده است.(2)

از زبان امام صادق علیه السلام داستانی نقل شده است که:

حضرت روزی بر ابو العباس (سفاح) وارد می شوند و در آن روز که برای مردم یوم الشک بوده (و حضرت قسم می خوردند که رمضان بود) برای حفظ جان خود از روی تقیه غذایی را که ابو العباس به امام تعارف می کند، میل می فرمایند، به امام عرض می شود: مگر آن روز از ماه رمضان نبود؟! حضرت می فرمایند: بله، ولی این که روزی از ماه رمضان را افطار کنم نزد من محبوب تر از آن است که سرم قطع شود.(3)

این روایت بر فرض صحت، شدت تقیه حضرت را می رساند، البته اگر روایت خدشه ای هم داشته باشد ولی در شرایط مشابه هیچ استبعادی ندارد، چون وقتی تکلم به کلمه کفر به حکم صریح قرآن جایز باشد، افطار یک روز با هدف حفظ جان امام به طریق اولی جایز به نظر می رسد.

در جایی دیگر وقتی یکی از اصحاب از امام صادق علیه السلام در مورد قنوت در نماز جمعه سؤال می کند، حضرت ابتدا جواب تقیه ا ی می دهند، وقتی که آن

ص:191

صحابی اصرار می کند که شیعیان شما غیر از این می گویند، امام قبول نمی کنند ولی همین که متوجه می شوند که دیگران توجه ندارند، حکم واقعی را به او می گویند.(1)

فتاوا و پاسخ های تقیة امام بسیارند ولی این نکته جالب است که چون امام وظیفه ابلاغ احکام واقعی الهی را دارد، اگر در جایی از روی تقیه جواب تقیه ای می دادند، در اولین فرصت در شرایط عادی جواب واقعی را به شیعیان می رساندند.

وقتی از حضرت سؤال می شود که: کشته شدن نزد شما محبوب تر است یا برائت از امام علی علیه السلام ؟! حضرت می فرمایند: رخصت نزد من محبوب تر است. آیا قول خداوند در مورد عمّار را نشنیده ای که:

 «الا من اکره وقلبه مطمئن بالایمان»(2).

امام صادق علیه السلام گاهی از روی تقیه امامت خویش را منکر می شدند. برای نمونه وقتی دو نفر از زیدیه به حضرت می گویند که: آیا در مجالس شما امام مفترض الطاعه وجود دارد؟ حضرت می فرمایند: خیر. آنان می گویند که بزرگان شیعه می گویند که تو چنین ادعایی کرده ای. در این جاست که حضرت خشمگین می شوند و می فرمایند: من آنان را به چنین چیزی امر نکردم.(3)

در این روایت بُعد دیگری از تقیه حضرت از زیدیه که حتی منسوب به شیعه بودند، آشکار می شود.

ص:192

در نقلی دیگر امام در پاسخ سؤال جماعتی از مخالفان مبنی بر این که آیا امام مفترض الطاعه در میان شما هست یا نه؟ می فرمایند: من چنین چیزی در اهل بیت خود سراغ ندارم. وقتی آن جماعت از محضر امام خارج می شوند، امام آنان را مورد لعن و نفرین خود قرار می دهد.(1)

در روایت دیگر امام به یکی از اصحاب می فرمایند که حضرت در نماز مخالفان که نزدیک منزل امام برگزار می شود، شرکت می کنند. آنگاه به ذکر پاداش این گونه نمازهای تقیه ای می پردازند.(2)

حضرت نه تنها خود در نماز مخالفان شرکت می کردند بلکه اصحاب را هم به این کار تشویق می کردند و آنان را به حسن معاشرت با مردم فرا می خواندند.(3) و برای چنین نمازی اجر مجاهد فی سبیل الله را وعده می دهند.(4)

چنین نمازهایی از سویی باعث حفظ جان شیعه و معرفی نشدن و انگشت نما نشدن آنان در جامعة اسلامی می شود و از طرفی تقیه مداراتی است و باعث حفظ وحدت و یکپارچگی جامعه است.

شواهد تاریخی هم وجود دارد که امام ترک کنندگان تقیه را سرزنش می کنند.

امام معلّی بن خنیس را به التزام به تقیه سفارش می فرمایند و می گویند که:

امر ما را کتمان کن و آن را فاش مکن، زیرا کسی که امر ما را فاش کند، مانند کسی است که آن را انکار نماید.(5) ولی او سفارش امام را رعایت

ص:193

نمی کند و بالاخره کشته می شود. وقتی خبر آن به حضرت می رسد، حضرت می فرمایند که انتظار چنین امری را داشته اند و امام ضرر دشمن را کم تر از ضرر دوستی که اسرار را فاش کند، بیان می کنند.(1)

بعضی از اصحاب با ابو حنیفه در باب مسئلة غدیر خم مناظره کردند، وقتی به خدمت امام رسیدند حضرت به آنان فرمود: بس است با مردم طبق اخلاق خودشان معاشرت کنید و در اعمالتان با آنان مخالفت نکنید... و مردم را بر خودتان و بر ما مسلط نکنید و در جماعت مردم داخل شوید.(2)

در جای دیگر امام از دست کسانی که تقیه را ترک کرده اند به خشم آمده و می فرمایند که:

من امام آن ها نیستم، من امام کسی هستم که از من اطاعت کند، آنان چرا اسم مرا از دهان خود خارج نمی کنند؟(3)

در شورش نفس زکیه، امام صادق علیه السلام برای این که از موضع اتهام دور بماند و بهانه ای به دست ظالمان مبنی بر شرکت در قیام بر علیه حکومت به دست آنان ندهد از مدینه خارج می شود و در منطقه ای به نام فرع در راه بین مکه و مدینه مستقر می شوند و پس از پایان جریان به مدینه برمی گردند.(4)

در جای دیگر منصور از فتنه انگیزی عبدالله بن حسن به امام صادق علیه السلام شکایت می کند که امام به اختلاف میان خود و آنان اشاره می کند و حساب خود را از آنان جدا می داند.(5)

ص:194

امام کاظم و تقیه

امام کاظم علیه السلام وقتی به امامت رسیدند که منصور عباسی بر سر کار بود، او با اعمال فشار بیش از حد بر شیعیان به خصوص علویان برای آنان فضای بسیار خفقان آمیزی را به وجود آورده بود به همین دلیل امام کاظم علیه السلام از اوّل امامت خود در تقیه به سر می برد.

در نقلی آمده که در جریان سفر حج هارون و ورود او به مدینه، امام کاظم علیه السلام بر او وارد می شوند، هارون پس از اکرام و احترام فراوان از حضرت در مورد اهل و اولاد و وضعیت مالی سؤال می کند، حضرت از روی تقیه او را به امیرالمؤمنین خطاب می کنند و به گونه ای صحبت می کنند که بیانگر وضع مالی بسیار نابسامان باشد و هنگام خداحافظی با هارون معانقه کرده و وداع می کنند.(1)

در شاهد تاریخی دیگر امام به مناسبت مرگ موسی برادر هارون به مادر هارون خیزران نامه ای می نویسد و با او همدردی کرده و برای او طلب مغفرت و رحمت می کنند و خلافت هارون را تهنیت گفته و طلب طول عمر برای هارون می کنند.(2)

کسی که این نامه را بخواند شدت خفقان و سختی شرایط را به وضوح درمی یابد، لذا علامه مجلسی در ذیل خبر می فرماید:

«ببین شدت تقیه را!! به نحوی که حضرت مجبور است یک چنین نامه ای با چنین عباراتی به خاطر مرگ کافری که ایمانی به روز جزا ندارد، بنویسد و این نامه دری را از تقیه به روی تو می گشاید.

ص:195

جای هیچ شکی نیست که این گونه روایات بر فرض صحت از روی تقیه بوده، چون امام کاظم علیه السلام کسی است که صفوان جمال را از کرایه دادن شتر به هارون برای سفر حج منع می کند. در شاهدی دیگر که پاسخی است از امام کاظم علیه السلام به نامه یکی از معترضین خود که در عین حال از مخالفان هارون الرشید بوده است. امام در این نوشته او را دعوت به تقوا نموده و از عذاب الهی می ترساند و از این که معصیت خلیفه (هارون) را بنماید، بر حذر می دارد و او را به اطاعت خلیفه فرا می خواند و پیشنهاد می کند که برای خودش از خلیفه امان بخواهد و ترحم خلیفه را جلب کند. ناقل این خبر می گوید:

نامه امام کاظم علیه السلام به دست هارون رسید و وقتی آن را قرائت کرد، گفت: مردم مرا بر علیه موسی بن جعفر تحریک می کنند در حالی که او از آنچه او را بدان متهم می کنند، مبراست.(1)

می بینیم که موضع تقیه امام چگونه دشمن را آرام می کند و حساسیت را از امام برمی دارد و در نتیجه جان امام حفظ می شود.

روزی متوکل، نظر امام را در مورد عباس بن عبدالمطلب جویا می شود.

امام می فرماید:

خلیفه! دربارة شخصی که خداوند اطاعت فرزندانش را بر مردم و اطاعت او را بر فرزندانش واجب کرده، جز نیکی چه توان گفت؟ متوکل پاسخ امام را موافق میل خود می بیند و امام را مورد اکرام قرار می دهد.(2)

ص:196

می بینیم که امام جواب را به گونه ای می دهند که از شر متوکل در امان باشند.

روزی مهدی عباسی امام را احضار کردند و به حضرت فرمودند: آیا به من اطمینان می دهی که علیه من یا یکی از فرزندانم قیام نکنی؟ حضرت فرمود: به خدا قسم، من چنین کاری نکرده ام و اصولاً این کار در شأن من نیست.(1)

امام رضا و تقیه

زندگی سیاسی امام رضا علیه السلام در دوران حکومت هارون، در شرایطی سپری شد که می توان آن را همانند دوران پدر بزرگوارش امام کاظم علیه السلام دانست. اما در دوران حکومت مأمون، اوضاع دیگری رخ نمود و امام در رأس هرم قدرت، یک پله پایین تر از خلیفه، انگاشته می شد. از این رو است که در نگاه نخست، شاید چنین پنداشته شود که دیگر، جای تقیه نبوده است. اما حقیقت، غیر از این است و اساساً اصل پذیرش ولایت عهدی را باید نمونة آشکار تقیه در زندگی امام رضا علیه السلام دانست.

توضیح این که امام رضا علیه السلام، نخست از پذیرفتن اصل خلافت امتناع کرد. در فصل چهارم، به دلایل این برخورد امام، پرداخته خواهد شد.(2) در یک جمله، روشن بود که آن حضرت، خود را صاحب حقی از خداوند می دانست و خلافتی را که از سوی مأمون بدو سپرده شود، مشروع نمی شمرد. اما مأمون دست بر نداشت و پس از ردّ پیشنهاد خلافت، پیشنهاد کرد که امام، ولی عهد وی باشد. از نگاه امام، پذیرش ولایت عهدی نیز کاری نادرست بوده است و نمی بایست انجام می گرفت. خود آن حضرت، این کار را همانند وارد شدن امام علی علیه السلام در

ص:197

شورای شش نفره می شمرد و هر دو را از لحاظ اجباری و اکراهی بودن، یکسان می دانست.(1)

این که امام رضا علیه السلام نمی بایست ولایت عهدی مأمون را بپذیرد، دو دلیل واضح داشت: نخست این که این مسئله، به نوعی، باعث یاری کردن ظالمان و طاغوتیان بود که ائمه علیهم السلام به شدت آن را نهی می کردند. از سوی دیگر، پذیرفتن ولایت عهدی او، به منزلة تأیید خلافت او محسوب می شود و این به معنای دست برداشتن ائمه علیهم السلام، از حق خویش است. به این علت است که عده ای از پیروان و دوستداران امام، به آن حضرت اعتراض می کنند که چرا ولایت عهدی را پذیرفته است. امام رضا علیه السلام در برابر اصرار و فشار جسورانة مأمون، دو راه پیشِ رو داشت: یکی این که بنا به دلایل یادشده، هرگز ولایت عهدی را نپذیرد. در این صورت، مأمون در قتل امام، درنگ نمی کرد و چه بسا مفاسد دیگری نیز در پی داشت. راه دوم، تن دادن به ولایت عهدی و پیمودن راه تقیه بود، چنان که در روایتی از آن حضرت نقل شده است که فرمود:

خداوند کراهت مرا در این مسئله می داند؛ وقتی ناچار شدم که بین پذیرفتن ولایت عهدی و کشته شدن، یکی را بر گزینم، ولایت عهدی را بر کشته شدن ترجیح دادم.(2)

البته با درایت امام رضا علیه السلام، به گونه ای رقم خورد که کم ترین بهره را به مأمون برساند. آن حضرت در پاسخ به این اعتراض که چرا ولایت عهدی را

ص:198

پذیرفته است، اجباری بودن آن را مطرح می کند و به سبب آن، در درگاه خداوند شکوه می کند و حتی به اشاره، افشا می کند که در آستانة نابودی قرار داشته است؛ یعنی اگر مدارا نمی کرد، قطعاً به قتل می رسید. البته امام، توضیح می دهد که به گونه ای رفتار کرده که باعث شود این پذیرفتن، مانند نپذیرفتن گردد؛ زیرا با شرایطی که آن حضرت قرار داده و مأمون نیز به ناچار پذیرفته بود، امام تقریباً خارج از حکومت باقی می ماند.(1)

به هر حال، اقدامات فریب کارانة مأمون، جواب های زیرکانه و هوشمندانه می طلبید. آن امام به کاری که موجب به خطر افتادن خود و شیعیان می شد، دست نمی زد و گذشته از پذیرفتن ولایت عهدی، نمونه های دیگری از تقیه نیز در زندگانی امام رضا علیه السلام گزارش شده است. از آن جمله، وقتی یکی از یارانش چیزی پرسید، آن حضرت از پاسخ دادن خودداری کرد؛ با این استدلال که دانستن پاسخ، هم به ضرر آنان است و هم برای صاحب امر (امام) خطر آفرین خواهد بود. سپس یاران و شیعیان خود را به پرهیز از افشا کردن حدیث اهل بیت علیهم السلام سفارش فرمود.(2)

سرزنش کسانی که تقیه را در جایی که می بایست رعایت شود, ترک کرده بودند، نمونة دیگری از توجه امام رضا علیه السلام به این روش است. در تفسیر منسوب به امام حسن عسکری آمده است که جمعی از شیعیان، به ملاقات امام رضا علیه السلام آمده بودند؛ ولی آن حضرت اجازة حضور نمی داد و سرانجام گرچه در پاسخ به پافشاری فراوانشان به آنان اجازة ورود داد، ولی باز هم با بی اعتنایی، با

ص:199

آنان برخورد کرد. هنگامی که آنان علت این گونه برخورد امام را جویا شدند، آن حضرت گوشزد فرمود که آنان با این که مدعی تشیع هستند، اعمالشان خلاف شیعه است و به آنان اعتراض کرد که «در جایی که واجب نیست، تقیه می کنید؛ ولی آن جا که باید تقیه کنید، آن را ترک می کنید!».(1) بر پایة این روایت، امام رضا علیه السلام تأکید داشته است که شیعیان حکم تقیه را بشناسند و بدانند که در کجا باید از آن استفاده کرد و در کجا نباید. همان طور که گاهی باید به تقیه روی آورد، گاهی شرایط چنان است که نیازی به تقیه نیست و نباید به بهانة تقیه، از زیر بار وظیفة الاهی شانه خالی کرد.

امام جواد علیه السلام و تقیه

دوران امام جواد علیه السلام معاصر با دوران حکومت مأمون و معتصم عباسی بود. مأمون با دو هدف، امام را به بغداد و نزد خود طلبید: اوّل آن که به ظاهر، آن حضرت را اکرام کند تا اتهام کشتن امام رضا علیه السلام را از دامن خود بشوید. و دوم این که امام جواد علیه السلام را تحت کنترل داشته باشد که مبادا خطری از ناحیة امام و شیعیانش، حکومت او را تهدید کند.

مأمون امام را در سنّ هفت سالگی به بغداد احضار کرد و حضرت در آن شرایط می بایست مانند اجداد بزرگوارش، برای حفظ دین الهی و امام و شیعیان از روش تقیه استفاده کند؛ گرچه مواردی هم از ترک تقیه در زندگی حضرت مشاهده می شود که در بخش های دیگر این تحقیق، به علّت آن اشاره شده است. به هر حال، امام جواد علیه السلام از روی تقیه ازدواج با امّ فضل دختر مأمون را قبول

ص:200

کرد. تاکید آن حضرت بر روی مسئلة تقیه را می توان با امعان نظر در برخی از کلمات آن حضرت به دست آورد. برای نمونه، آن حضرت در سخنی می فرماید:

برترین اخلاق ائمه علیهم السلام و پیروان (شیعیان) فاضل آنان، تقیه و رعایت حقوق برادران است.(1)

در نقلی دیگر آمده است که امام جواد علیه السلام شخصی را که برای حفظ جان خود از دست مخالفان، به تقیه روی آورده بود، تشویق می کند و به او اجر و پاداش اخروی را نوید می دهد.(2)

امام هادی علیه السلام و تقیه

دوران امامت امام هادی علیه السلام مصادف بود با حکومت سه خلیفة عبّاسی: معتصم، واثق و متوکّل. در میان خلفای عباسی، متوکل به ظلم و خیانت و بدی، شهرت دارد و همو است که امام هادی علیه السلام را از مدینه به سامرّا برد و نزد خود حبس کرد. آن حضرت بارها مورد اذیت و آزار مأموران متوکل قرار گرفت و به علت حبس در سامرا، از نظر ارتباط با شیعیان در سختی بود و قاعدتاً بیش از پدران خویش ناچار می شد که از تقیه و پنهان کاری استفاده کند. چنان که بنا به نقلی تاریخی که شیخ مفید نیز آورده، عده ای با سعایت از امام هادی علیه السلام نزد متوکل، قصد توطئه بر ضدّ آن امام را داشتند؛ ولی امام طی نامهای به متوکل، این گزارش ها را تکذیب می کند.(3) از این رو، در تاریخ گهربار زندگانی آن حضرت، به موارد متعددی از تقیه بر می خوردیم.

ص:201

در گزارشی آمده است که: متوکل به علت سعایت بعضی از اطرافیانش، بر امام هادی علیه السلام خشم گرفت و نقشة قتل امام را کشید؛ ولی وقتی امام نزد او حاضر شد، او به اکرام امام پرداخت و با الفاظی پربار، به مدح امام پرداخت و آن حضرت نیز او را به لفظ «امیرالمؤمنین» خطاب کرد و از او خواست تا با چنین تعابیری، امام را مخاطب قرار ندهد.(1)

امام هادی علیه السلام مانند پدرانش، اصحاب خود را نیز به تقیه در موارد لزوم آن، تشویق می فرمود. برای نمونه، یکی از اصحاب داستان خود را برای امام باز می گوید که به دشمنی بر خورده که قصد کشتن او را داشته و از او خواسته بوده که به امامت ابو بکر اقرار کند. سپس تعریف می کند که چگونه با شگردی در کلام، جواب او را با تقیه می دهد و نجات پیدا می کند. امام هادی علیه السلام کار او را با تشویق خود، تأیید می کند و به او وعدة بهشت می دهد.(2)

در نقل دیگر امام در پاسخ یکی از شیعیان طبق نظر عامه فتوا می دهند تا او را از شرّ دشمنان حفظ کند.(3)

مواردی هم از شیعیان از ترک تقیه در جایی که باید تقیه کرد مشاهده می شود. یعقوب بن اسحاق معروف به ابن سکیت که معلم فرزندان متوکل بود، در جواب سوال او مبنی بر این که پسران من بهترند یا حسن و حسین او صراحتاً می گوید: قنبر خادم علی علیه السلام از تو و پسران تو بهتر است، متوکل امر کرد زبانش را از قفایش بیرون کشند.(4)

ص:202

امام عسکری D و تقیه

امام حسن عسکری نیز همچون پدران بزرگوارشان تحت مراقبت شدید دستگاه عباسی بود ولی دوران امام حسن عسکری علیه السلام ویژگی داشت که دوران پدر بزرگوارشان و امام هادی علیه السلام هم نداشت و آن مساله مهدی موعود بود. مساله مهدی و ظهور منجی انسانها و تعیین شخص و نام و کنیه او و این که او فرزند امام عسکری است از سالها قبل توسط پیامبر و سایر ائمه علیهم السلام به وضوح مطرح شده بود، به همین دلیل دستگاه عباسی به سختی در پی خبر و اثری از مهدی موعود بود؛ از این رو کار را بر امام و شیعیان سخت تر کردند و مراقبت ها و کنترل ها بیش تر شد و واضح است که لازمة چنین جوی این بود که امام حسن عسکری فرزند خود را از دید جاسوسان و دشمنان و حتی دوستان ضعیف الایمان مخفی کند تا مبادا خطری منجی انسان ها مهدی موعود را تهدید کند و این خود، نمونه ای بارز از تقیه است.

پس باز هم مصلحت اقتضا می کند که امام حسن عسکری علیه السلام و ولی عصر(عج) و شیعیان آن ها به تقیه تمسک جویند.

در نقلی آمده که:

یکی از شیعیان دچار فتنه مخالفان می شود و عده ای او را مجبور می کنند که به تقیه تمسک جویند.

در نقلی آمده که یکی از شیعیان دچار فتنه مخالفان می شود و عدهای او را مجبور می کنند که به امامت ابوبکر قسم خورده و اعتراف کند، او نیز طبق راهی تقیهای که یکی از اصحاب امام حسن عسکری به او یاد داده، عمل می کند و با جواب هایی توریهای شر آنان را از سر خود دفع می کند امام حسن عسکری علیه السلام از جریان مطلع می شود به آن اصحابی می فرماید: تو همان گونه که پیامبر فرمود:

ص:203

«الدال علی الخیر کفاعله؛ راهنمایی کننده یه سوی خیر، مثل عمل کننده به آن خیر است» می باشی و بعد حضرت اجر و پاداش فراوان برای آن شخصی که تقیه کرده ذکر می کند و به آن صحابی هم مژده همان اجر و پاداش را می دهد(1).

ابراهیم بن محمد بن فارس نیشابوری می گوید که:

وقتی که والی خلیفه تصمیم به قتل او گرفت او به خانه امام حسن عسکری علیه السلام برای وداع می رود. در آن جا کودکی را با چهره ای بسیار نورانی مشاهده می کند، آن کودک به او توصیه می کند که فرار مکن؛ زیرا شر آنان به تو نمی رسد او از امام حسن عسکری سوال می کند، حضرت می فرمایند او همنام و هم کنیه رسول خداست... .

آنگاه حضرت به او سفارش می کنند که آنچه را که امروز دیدی و از ما شنیدی مکتوم بدار و جز با اهلش در میان مگذار(2).

در این جا امام برای حفظ جان و به جهت ترس از دستگاه حاکم از روی تقیه وجود ولی عصر (عج الله) را کتمان می کنند، البته همان گونه که گفتیم چون استمرار خط امامت لازم است حضرت به خواص از شیعه مهدی موعود را معرفی می کردند تا پس از حضرت امام حسن عسکری، شیعیان سرگردان نمانند.

و حکام عباسی به دنبال حضرت ولی عصر و معتقدین به او بودند بدین سبب مشاهده می شود که در این عصر نیز تقیه سپری مناسب برای دفع شر مخالفان بوده است.

این که آیا تقیه در مورد حضرت ولی عصر(عج الله) نیز صادق است یا نه؟ بازگشت به فلسفه غیبت می کند.

علامه مجلسی معتقد است که امام عصر به خاطر تقیه و خوف بر نفس خویش در پرده غیبت است و اشکالات به این نظر را رد می کند.(1) برخی از بزرگان شیعه معتقدند که غیبت آن بزرگوار به علت نقص و تقصیر افراد بشر است و تا زمانی که آمادگی کامل برای پذیرش حجت خدا فراهم نشود، آن حضرت ظهور نخواهد کرد.

به نظر می رسد که هر دو وجه را می توان صحیح دانست و مانعی از جمع این دو دلیل با هم وجود ندارد. چیزی که قابل تردید نیست این است که شیعیان و نواب حضرت در دوران غیبت صغری دائماً در تقیه بودهاند. اکنون به ذکر نمونه هایی از آن می پردازیم.

عثمان بن سعید که اولین نایب حضرت ولی عصر (عج الله) بود، برای رساندن اموال و پیام های شیعیان به حضرت در پوشش شغل روغن فر وشی این کار را می کرد. به همین علت معروف به سمان بوده است این کار را پوششی برای امر وکالت قرار می داده تا جاسوسان و مخالفان به ماهیت واقعی وی پینبرند(2).

ص:205

ابوالقاسم حسین بن روح که از نواب حضرت بود نیز در عمل به تقیه کوشا بود یکی از شیعیان معاصر او می گوید که: کسی را عاقل تر از حسین بن روح نیافتم؛ زیرا روزی در خانه او کسی بود که نزد خلیفه عباسی مقام رفیعی داشت و مورد تعظیم عامه بود و حسین بن روح نیز به خاطر تقیه در منزل و مجلس وی حاضر می شد سپس راوی جریانی را که در آن روز اتفاق افتاده نقل می کند و بیان می کند که چگونه حسین بن روح با حسن تقیه خود، خویش را از اتهام رافضی بودن خلاص می کند.(1)

حفظ وحدت و یکپارچگی جامعة اسلامی بوده است؛ البته گاهی در یک عمل تقیه ای، هر دو عامل مشاهده می شود. ائمه علیهم السلام نه تنها خود به تقیه عمل می کردند بلکه اصحاب و شیعیان را هم با فراهم بودن شرایط به انجام دادن آن، سفارش می کردند و گاهی هم آنان را ملزم می ساختند که جانب تقیه را حفظ کنند.

از آن جا که مهم ترین وظیفة ائمه علیهم السلام در ادامة رسالت پیامبر اکرم3 هدایت انسان ها به سوی کمال نهایی و به تبع مبارزة جدّی با موانع کمال و هدایت و از بین بردن کامل این موانع بوده است، در سیرة عملی ائمه علیهم السلام می توان اصل در برخورد با مخالفان (به ویژه مخالفان سیاسی و توطئه گران فکری) را مقابله و مواجهة علنی و آشکار قلمداد کرد؛ ولی در شرایطی خاص برای حفظ مصلحت برتر با همان هدف انسان ها، در راه مبارزه با مخالفان از شیوة تقیه و پنهان کاری استفاده می کرده اند.

از آن جهت که گفتار و کلام و رفتار ائمه علیهم السلام در زمان خود فصل الخطاب ابلاغ احکام الهی بوده است و سرچشمة اصیل در تبیین دین الهی، امامان بوده اند، می بایست احکام واقعی از سوی ائمه علیهم السلام ابلاغ شود؛ حال اگر شرایط به گونه ای بوده که در ابلاغ احکام الهی احتیاج به تقیه پیدا می شده، امامان علیهم السلام حتماٌ در زمان و شرایطی که اقتضایش بوده، بدون درنگ حکم واقعی را به بندگان ابلاغ می کردند.

نکتة دیگر این که وقتی در یافتیم که ائمه علیهم السلام در زندگی و سیرة خود، از تقیه بهره می جسته اند، دیگر در بررسی سیرة عملی ائمه علیهم السلام در مواجهه با مخالفان، نمی توانیم با سادگی به ظاهر مواجهه ائمه علیهم السلام بسنده کنیم؛ بلکه برای کشف حقایق و واقعیات زندگی و سیرة ائمه علیهم السلام باید با نگاهی ژرف و دقیق، تمام جوانب و شرایط برخوردهای مختلف را در نظر داشته باشیم.

ص:207

از آنچه دربارة تقیه گذشت، روشن شد که نوعی از تقیه، مداراتی است و می توان آن را روشی مستقل در برخورد با مخالفان شمرد. افزون بر توجه به موارد همپوشانی و تفاوت مدارا با تقیه، به نکتة دیگری نیز باید بدان توجه داشت که عبارت است از: تفاوت تقیه با سازشکاری و تسلیم در برابر اندیشه ای باطل و یا در برابر رفتار گمراهان و ستمگران. برخی با غفلت از این تفاوت، شیوة نادرستی را در برخورد با مخالفان بر می گزینند و در نتیجه، عقایدشان در معرض نابودی و فراموشی قرار می گیرد. گروهی نیز به عمد، این تفاوت را نادیده می گیرند تا معنای واژگونی از تقیه به دست دهند و بدین بهانه، شیعیان را افرادی سُستْ ایمان و ضعیف نشان دهند!(1)

شهید مطهری می نویسد:

تقیه عبارت است از تاکتیک معقول به کار بردن در مبارزه برای حفظ بهتر و بیش تر نیروها... تقیه نوعی سپر به کار بردن است در مبارزه. وظیفه فرد در مبارزه فقط این نیست که حریف را بکوبد، خود نگهداری تا حد امکان نیز وظیفه فرد مبارز است.(1)

تقیه، در زندگی تمام ائمه علیهم السلام به چشم می خورد؛ گرچه از نظر شدّت و ضعف، متفاوت است. پس می توان گفت که هیچ یک از ائمه علیهم السلام، آزاد از تقیه نبوده اند و هر یک به ناچار، گونه ای از تقیه را رعایت می کرده اند. شاید از این جا بتوان معنای کلام امام صادق علیه السلام را روشن تر در یافت که فرمود: «التقیه من دینی و دین آبائی».(2) در عین حال بر رسی های تاریخی در زندگی ائمه علیهم السلام نشان می دهد که تقیه تا زمان امام باقر علیه السلام، کم تر مطرح بوده؛ امّا از آن پس و به ویژه با تأکیدات فراوان امام صادق علیه السلام در این باره، به حکمی اساسی در میان شیعیان تبدیل شده است. از 23 حدیثی که کلینی در باب تقیه آورده، بیست حدیث از امام صادق علیه السلام و دو حدیث نیز از امام باقر علیه السلام نقل شده است و به نقل از راویانی آن که در همین دوره می زیسته اند (به قرینة در کنار هم قرار گرفتن نام سه راوی)، یکی نیز مربوط به زمان امام کاظم علیه السلام است. آن حضرت، نه تنها بر پایبندی خود و پیروانش به تقیه، تأکید وافر داشت؛ بلکه آن را «دین خود و دین پدران خود» می خواند.(3) با این حال، احادیث تقیه تقریباً از تمامی معصومین نقل شده است و این خود، اهمیت این روش و شیوه را در برخورد با مخالفان مشخص می کند.

ص:209

پس از شناخت دوره های حیات ائمه علیهم السلام در فصل دوم، به یادکردن از شیوه هایی پرداختیم که آن بزرگواران در هر دوره، برای برخورد با حکومت ها در پیش می گرفته اند. چنان که دیدیم، آنان شیوه های متنوّعی را بر می گزیده اند و حتی گاهی یک امام، در دو دوره از زندگانی سیاسی _ اجتماعی خویش، شیوه های متفاوتی را در پیش می گرفته است. از آنچه گذشت، می توان این نکتة کلی را به روشنی در یافت که رفتار ائمه علیهم السلام را از یک سو باید بر اساس وظیفة آنان به عنوان «امام» دانست و از دیگر سو، واکنشی متناسب با شرایط سیاسی هر دوره شمرد. برای الگوگیری از رفتار ائمه علیهم السلام و شناخت دقیق این که هر شیوه، در چه دوره ای به کار رفته است، باید به تحلیل و بررسی این شیوه ها پرداخت تا معلوم شود که این تفاوت رفتاری، چه علل و زمینه هایی داشته است. این، موضوعی است که در فصل بعد بدان پرداخته خواهد شد. از آن پس در فصل پنجم، به کشف و شناخت اصول حاکم بر سیرة عملی آن بزرگواران پرداخته خواهد شد تا راه برای الگوگیری و تأسّی به آنان، آن گونه که باید و شاید، هموار شود.

مؤلف عقیدة الشیعة به نقل از أئمتنا می نویسد:

گروه زیادی از شهرهای شیعه نشین همچون عراق، ایران و مصر برای استفاده از محضر او به سوی مدینه می شتافتند و کسب فیض می نمودند.

عبدالله بن محمد امام جماعت و سرپرست امور نظامی مدینه از طرف متوکل بود. او یکی از پلیدترین، تنگ نظرترین و پست ترین افرادی به شمار می رفت که مدینه تا آن روز به خود دیده بود و به تعهد و هیچ اصول دینی و اخلاقی پایبند نبود. عبدالله از موقعیت ممتاز امام هادی علیه السلام و علاقه مردم به ایشان تنگ دل بود و تحمل مشاهده فضائل امام علیه السلام را نداشت و نمی توانست ناظر درخشش نور امامت در خطه حجاز و در میان محافل اسلامی باشد، لذا نیرنگ پلید اندیشید و نامه ای به متوکل نوشت که در آن نامه بر چند موضوع تأکید کرد که این موضوع های مطروحه از سوی وی گویای نفوذ و همدلی حضرت با اقشار مختلف مردم است.

الف) گرد آمدن توده مردم در اطراف امام علیه السلام و همبستگی با ایشان برای حکومت خطری جدی است.

ب) اموال و هدایای سنگین از نقاط مختلف جهان اسلام به امام علیه السلام می رسد و می تواند زمینه مناسبی جهت خرید سلاح و قیام علیه حکومت بنی عباس بشمار رود.

ج) بعید نیست که امام علیه السلام دست به شورش بنیان کن برای واژگون ساختن حکومت بزند.

متوکل پس از خواندن نامه و گزارشات رسیده به شدت هراسناک شد و اطرافیان خود را از آنچه که در آستانه وقوع بود باخبر ساخت و درصدد برآمد

ص:211

قبل از آن که قدرت و توان امام علیه السلام افزایش یابد و او نتواند شورش را کنترل کند، ایشان را دستگیر و تبعید و تحت نظر قرار دهد.(1)

در جریان همین ارتباط ها ائمه علیهم السلام پیروان خویش را از جریانات سیاسی که در آینده به وقوع می پیوست مطلع می ساختند.

خیران اسباطی می گوید:

 در مدینه خدمت علی بن محمد رسیدم، پرسید: از واثق چه خبر؟ جانم به فدایت در کمال سلامتی است، من به تازگی یعنی دو روز است از او جدا شده ام و او در سلامتی کامل بود. مردم می گویند که او مرده است. عرض کردم من تازه او را دیده ام. مردم می گویند که او در گذشته است.

وقتی امام علیه السلام فرمود: مردم می گویند. فهمیدم که مقصود از مردم خود آن حضرت است. سپس امام علیه السلام پرسید: متوکل در چه وضعی بود؟ وقتی من آمدم او در بدترین وضع در زندان بود.

او هم اکنون زمامدار است. ابن زیات (محمد بن عبدالله زیات) وزیر واثق چه می کرد؟

مردم فرمانبر او هستند و فرمان، فرمان او هست.

این مقام برای او شوم است و دچار نکبت خواهد شد. امام علیه السلام لحظاتی سکوت کرد و سپس فرمود: ابن خیران! ناگزیر مقررات و دستورات الهی باید اجرا شود. واثق مرد و متوکل در جای او نشست و ابن زیات کشته شد.

عرض کردم: فدایت شوم، چه زمان؟ شش روز پس از بیرون آمدن تو از سامرا».(2)

ص:212

این گفت وگو اوّلاً، بیانگر نحوة برخورد و تاکتیک های سیاسی امام علیه السلام در برابر جریان های سیاسی روز است. سؤال آن حضرت از وضعیت حکمران و وزیر او و نیز خلیفه آینده آن هم از شخصی که با مسائل سیاسی آشنایی کامل داشته و با افراد مورد سؤال ارتباط نزدیک دارد، نشانگر این است که امام علیه السلام هرچند در مدینه و دور از پایتخت است، ولی اوضاع و جریانات سیاسی حکومت را کاملاً تحت نظر داشته و از آخرین تحولات مطلع است.

ثانیاً، امام علیه السلام خبر مرگ واثق را در آغاز از قول مردم (مدینه) نقل کرد تا جلوی هرگونه خطر احتمالی را بگیرد. ولی هنگامی که در طرف آمادگی لازم را به وجود آورد و او احساس کرد این خبر جز از ناحیه امام علیه السلام و علم امامت امکان ندارد با این سرعت به مدینه رسیده باشد، موضوع را به صورت قطعی تشریح کرد.

ثالثاً، امام علیه السلام در این گفت وگو به صرف بازگو کردن حادثه به

عنوان یک خبر بسنده نکرد، بلکه آن را در چهارچوب قدرت، علم، حاکمیت و فرمان خداوند دانست و با بیان ظریف و جالبی به یکی از سنت های تغییر ناپذیر الهی اشاره کرد و در حقیقت ذلت و نکبت متوجه به سردمداران عباسی را معلول جنایات و ستمگریهای آنان دانست.

و این بیان هشداری به سردمداران آیندة عباسی بود که چنانچه آنان نیز روش نیاکان خود را دنبال کنند به سرنوشت ایشان دچار خواهند گشت.

اقدام دو هدف را در نظر داشتند، یکی اثبات لزوم اطاعتشان بر مردم، دیگری نوعی مبارزه با حکومت های معاصرشان.(1)

امام باقر علیه السلام در حدیثی از میان بندگان و شترهایی که به تملک در می آید، بهترین آن ها را مخصوص امام علیه السلام می داند. هم چنین آن حضرت انفال (معادن، زمین های بدون مالک، نیزارها و سرزمین هایی که اهل آن، آن را ترک کرده اند) را ویژه ائمه علیهم السلام می داند.(2)

از سوی دیگر، ائمه علیهم السلام خمس اموال را نیز مخصوص خویش می دانند. البته دلیلی بر گرفتن وجوه خمس توسط امامان پیش از امام جواد علیه السلام در دست نیست؛ ولی با استناد به همین دوره نیز اثبات می شود که ائمه علیهم السلام به این حکم، جامة عمل پوشیده اند. با این همه، با فرض تحقق این خواستة آنان نیز می توان پرسید که: اگر این همه اموال، که مخصوص ایشان است، در اختیار آنان قرار می گرفت، آیا می توانستیم تصور کنیم که شخص دیگری غیر از امام معصوم علیه السلام بتواند حکومت را در اختیار داشته باشد؟ چنین تصوری غیرممکن است، زیرا بازگرداندن این اموال به آنان به معنای تسلیم کردن حکومت است نه چیز دیگر. امام کاظم علیه السلام به مهدی عباسی، که مظالم مردم را باز می گرداند، فرمود که چرا مظالم ما را باز نمی گردانی؟ مهدی عباسی از حق ایشان سؤال کرد و امام علیه السلام پاسخ داد که حق ما فدک است و آنگاه که به تعیین حدود آن پرداخت،

ص:214

سرزمین های بسیاری بین حجاز و مصر و ایران را در محدوده آن گنجاند یعنی همه مملکت اسلامی و این گونه استدلال می کرد که همه این ها از مواردی است که رسول خدا3 با اهل آن، جنگ و خون ریزی نداشته است.(1)

چند نکته مهم در این روایت وجود دارد: اوّل این که امام علیه السلام فدک را مال همه سرزمین های مملکت اسلامی می داند. دوم این که همه جنگ های پس از رسول خدا3 را زیر سؤال می برد و هیچ یک از شرکت کنندگان در این جهادها را مستحق اموال به دست آمده نمی داند، بلکه این سرزمین ها را جزو انفال و از اموری برمی شمرد که بدون جنگ و خون ریزی در اختیار اسلام قرار گرفته است، زیرا پیامبر اکرم3 با اهل آن نجنگیده است.

در روایات دیگرنیز تصریح شده است که هر جنگ و خون ریزی و فتحی که در گمراهی و ضلالت به دست آمده است، همه اموال آن باید در اختیار ائمه علیهم السلام قرار گیرد.(2)

و بدین علت بود که حکومت ها دربارة اموالی که برای ائمه علیهم السلام فرستاده می شد، حساسیت بسیار نشان می داد ند، زیرا این امر را با قدرت آنان و اقدام علیه حکومت، ملازم می دانستند.

علاوه بر روایات بسیاری که حکایت از ارسال اموال از سوی شیعیان برای ائمه علیهم السلام دارد، مطالبی نیز از تصرف آنان در اموال عمومی، در زمان تصدی

ص:215

دیگران بر حکومت نقل شده است. حضرت علی علیه السلام در زمان محاصره خانه عثمان به وسیله شورشیان، اموال بیت المال را بین مردم تقسیم می کرد.(1) امام حسین علیه السلام نیز هنگامی که به سوی کربلا حرکت می کرد اموال حکومتی را که برای یزید می بردند، ضبط و مصادره می کرد.(2)

این ها همگی حکایت از این دارد که ائمه علیهم السلام حکومت را به واسطة نصب الهی، حقّ خویش می دانستند. از این رو، که از سوی خداوند برای اداره جامعة اسلامی در اختیار حاکم جامعه قرار گرفته است، تصرف می کردند و نفس اختصاص این اموال به آنان و این که غیر از آنان اجازه تصرف ندارد، نیز از همین امر حکایت می کند.

متعرض تو نشود و با تو مخالفت نکند و موقعیت تو را نزد خویش به وی اعلام کردم. به «ایوب» نیز عیناً همین را دستور دادم. همچنین به دوستداران خود در همدان نامه ای نوشته و به آنان تأکید کردم که از تو پیروی نمایند و یادآوری نمودم که: «ما جز تو وکیلی در آن ناحیه نداریم».

همچنین امام علیه السلام نامه ای توسط «ابوعلی بن راشد» به پیروان خود در «بغداد»، «مدائن»، «عراق»، و اطراف آن فرستاد و طی آن نوشت:

«... من «ابوعلی بن راشد» را به جای «حسین بن عبدربه» و وکلای قبلی خود برگزیدم، و اینک او نزد من به منزلة حسین بن عبدربه است. اختیارات وکلای قبلی را نیز به ابوعلی بن راشد دادم تا وجوه مربوط به من را بگیرد و او را که فردی شایسته و مناسب است، برای ادارة امور شما برگزیدم.

و بدین منصب گماشتم شما _ که رحمت خدا بر شما باد _ برای پرداخت وجوه نزد او بروید. مبادا رابطة خود را با او تیره سازید، اندیشة مخالفت با او را از اذهان خود خارج سازید. به اطاعت خدا و پاک کردن اموالتان بشتابید. از ریختن خون یکدیگر خودداری کنید. یکدیگر را در راه نیکوکاری و تقوا یاری دهید و پرهیزگار باشید تا خدا شما را مشمول رحمت خویش قرار دهد. همگی به ریسمان خدا چنگ بزنید و نمیرید مگر آن که مسلمان باشید. من فرمانبرداری از او را همچون اطاعت از خودم لازم می دانم و نافرمانی نسبت به او را نافرمانی در برابر خود می دانم، پس بر همین شیوه باقی باشید که خداوند به شما پاداش می دهد و از فضل خود وضع شما را بهبود می بخشد. او از آنچه در خزانة خود دارد، بخشنده و کریم و نسبت به بندگان خود سخاوتمند و رحیم است. ما و شما در پناه او هستیم. این نامه را به خط خود نوشتم. سپاس و ستایش بسیار تنها شایسته خدا است.

ص:217

ناگاه آب پایین رفت تا جایی که ماهیها ظاهر شدند و به آن حضرت با عنوان امیرالمؤمنین علیه السلام سلام کردند.(1)

چه بسا افرادی از ستم حاکمان ستمگر می گریختند و به ائمه علیهم السلام پناه می آوردند، و ائمه علیهم السلام نیز با پناه دادن به این افراد، اقدام به حل مشکل آنان می نمودند.

سعید بن جبیر از ستم زیاد گریخت و به سوی امام حسن مجتبی علیه السلام در مدینه آمد، امام علیه السلام اورا در پناه خود گرفت، زیاد از این ما جرا خشمگین شد و نسبت به ساحت مقدس امام علیه السلام گستاخی کرد و نامة تندی به امام علیه السلام نوشت. امام علیه السلام عین نامة زیاد را به معاویه در شام فرستاد و گله گذاری کرد. معاویه طی نامه ای زیاد را به تبعیت از امام علیه السلام و مقدس دانستن پناه وی وادار کرد.(2)

البته این گره گشایی ها بر حسب زمان ها و محیط ها فرق داشت، هر جا قدرت دست خود امام علیه السلام بود ویا این که قدرت حاکم و سلطه اش کم بود، طبعا مراجعات مردم و گره گشایی امام علیه السلام از مشکلات آنان نیز بیش تر بوده است و هر جا که قدرت حاکم و تسلط او زیاد بوده است، موانع ایجاد شده نمی گذاشته است آن طوری که باید از مشکلات مردم گره گشایی شود.

حقوق آنان را رعایت نمایند و از مشکلاتشان گره گشایی نمایند. در همین راستا حاکمان را به این نکته توجه می دادند که مردم باهم برابرند.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

مردم همانند دندانه های شانه با هم برابرند و انسان به وسیلة دوستان و برادرانش از تنهایی و فردیت خارج می شود و در همنشینی با کسی که همانند آنچه را که (از شئون و حقوق) برای خود قائل است برای تو قائل نیست، هیچ خیری وجود ندارد.(1)

نگاهی گذرا به سیرة امام علی علیه السلام به روشنی به اثبات می رساند که مردم در نظر آن حضرت از مهم ترین جایگاه ممکن برخوردارند. توجه و اهمیتی که آن حضرت برای مردم و حقوق آنان قائل است در لابه لای کلمات وی آشکار است. نامه های علی علیه السلام خطاب به والیان و فرماندهان، به ویژه عهدنامة مالک اشتر، سراسرگوشزد کردن حقوق مردم و لزوم مراعات آن، مسؤولیت والی در قبال مردم، ضرورت جلب رضایت عامّه، مدارا با مردم، جانبداری از تودة مردم در برابر خواص، زورمداران و وابستگان به قدرت و نهی از زورگویی و برخورد اّمرانه و وجوب پرهیز از خشونت و عیب جویی است. به همین جهت، ائمه علیهم السلام در طول تاریخ، محبوب قلب ها و دل های مردم بودند و میزان اقبال مردم به ائمه علیهم السلام کم نظیر بود و یکی از عوامل برخورد شدید حاکمان جابر با امامان، مقبولیت و محبوبیت ویژه ایشان در دل مردم بود.

ص:220

رابطه میان امام علیه السلام و مردم، مانند رابطه پدر و فرزند بود، محبت ویژه امام علیه السلام به مردم و تلاش در جهت احقاق حقوق ایشان و جلوگیری از ظلم و تضییع حقوق مردم، عامل اساسی اقبال عمومی مردم به ائمه علیهم السلام بود.

علی علیه السلام به جاریة بن قدامه _ هنگامی که با سپاه خویش برای جلوگیری از آشوب و تاراج بُسر بن ارطاة روانة بصره و حجاز بود _ سفارش می کند که: «مبادا مسلمان یا معاهدی را خوار بشماری و مبادا که مال کسی یا فرزند کسی یا ستور کسی را به زور بستانی، هرچند برهنه پای یا پیاده باشی».(1)

از نظر امام علیه السلام قدرت و مکنت دولت مردان نباید موجب بی توجهی و بدرفتاری نسبت به مردم شود بلکه باید بر نزدیکی و تقرب آنان به بندگان خدا و مهربانیشان در حق مردم بیفزاید.(2)

رحمت و محبت و مهربانی به مردم پوششی است که حاکمان باید بر خود بپوشانند تا هرگز اجازة خشونت ورزی و درنده خویی را حتی در خیال خود نیز نگنجانند:

بر دل خود، لباس رحمت بر مردمان و دوستی و مهربانی بر آنان را بپوشان و هرگز مانند جانور شکاری مباش که خوردن آنان را غنیمت شماری.(3)

علی علیه السلام هنگامی که شریح بن هانی را به عنوان امیر دستة مقدّم لشکر خود به شام می فرستد به او سفارش می کند که:

ص:221

«جلوی نفس خود را بگیر و بازدارندة آن باش و سرکشی و خروشت را در هنگام غضب فرو شکن و بر آن غالب باش».(1)

و در جای دیگر قدرت غلبه بر خشم خویش و خودداری از خشونت را در گرو دین داری و معنویت و خداترسی و یاد آخرت می داند:

به هنگام خشم خویشتن دار باش و تندی و سرکشی ات را بازدار و دست قهر خویش را نگه دار و تیزی زبان بگذار و از این جمله، خودداری کن با پرهیز از سخن نسنجیده و تأخیر در قهر تا خشمت آرام شود و عنان اختیار به دستت آید و «چنین قدرتی بر خود نیابی مگر آن که اندیشه و یادت را فراوان به بازگشت به سوی خدا مشغول داری».(2)

خوش بینی و حسن ظنّ والی به مردم نعمتی است که دشواری ها و سختی های بسیاری را از دوش حکومت برمی دارد و نیز موجبات آسایش و عزّت مردم را فراهم می آورد. علی علیه السلام مهم ترین زمینه های خوش بینی حاکم را مربوط و وابسته به خود او و عملکردش می داند، یعنی نیکی کردن به مردم، سبک کردن بار آنان و خودداری از زورگویی و تحمیل خواسته های غیرقانونی بر گردة مردم:

و بدان که هیچ چیز به اندازة نیکی کردن حاکم به مردم و سبک کردن بار آن ها و پرهیز از ناخوش داشتن ایشان به خاطر حقی که بر آن ها ندارد

ص:222

موجب حُن ظن وی به آنان نمی شود. پس باید رفتار و خصوصیات تو در این زمین چنان باشد که خوش بینی به مردم را برایت فراهم آورد، زیرا حسن ظن، رنجی طولانی را از تو می زداید.(1)

مراجعه به سخنان آن حضرت از جمله به نامه های 25، 26 و 27 نهج البلاغه نمونه های فراوانی از تأکید بر خوش بینی به مردم و پرهیز از اکراه و اجبار و رنجاندن آنان، ضرورت فروتنی و برخورد محترمانه و حفظ شخصیت و کرامت شهروندان، حمل بر صحت کردن اعمال آنان و پرهیز از تکذیب ایشان، نرم خویی و رفق و مدارا با مردم، توجه به خواسته های آن ها و جلب رضایت شان و ... را به دست می دهد.

فرهنگ اسلامی، حملة ناگهانی به دیگری _ حتی اگر مهدور الدم باشد _، ناروا دانسته شده و در سیرة ائمه علیهم السلام نیز جایی ندارد. ظاهرا به چنین کاری، «فتک» می گویند(1) و بر اساس روایتی که مسلم بن عقیل از پیامبر خدا3 نقل کرد،(2) ایمان آدمی مانع چنین کاری است.

در گزارش های تاریخی، یک یا دو مورد نقل شده است که اصحاب پیامبر یا یکی از ائمه علیهم السلام یکی از دشمنان را به چنین روشی از میان برده اند. این گزارش ها از جهات بسیاری ابهام دارند. بر فرضِ پذیرش این گزارش ها و اعتماد به همة جزئیاتشان، باز هم می توان گفت که سیرة ائمه علیهم السلام، بر این شیوه استوار نبوده است. همین که در سراسر دورة حضور ائمه علیهم السلام و پیامبر خدا3 _ که حدود سه قرن به درازا انجامیده _، تنها یکی دو مورد از این دست نقل شده، ما را به این نتیجه می رسانَد که آن موارد، خاص و استثنا بوده اند که در اصطلاح فقهی، «قضیة فی واقعة» خوانده می شود.(3)

اما مبارزة مسلّحانة آشکار ائمه اطهار علیهم السلام با حکومت های مخالف را می توان به دو بخش تقسیم کرد نخست مبارزه و جنگ مسلحانه ائمه علیهم السلام در صورت وجود شرایط، دیگری حمایت از قیام های ظلم ستیز و غیر منحرف. بنا براین اتخاذ شیوة نظامی در برخورد با حکومت های مخالف را در دو بخش مورد بر رسی قرار می دهیم:

ص:224

سیاست وقت کشی روی آورد و حدود چهار ماه جریر بن عبدالله را در شام نگه داشت و هر روز به بهانه های مختلف از دادن پاسخ صریح به او خودداری می کرد. در این مدت معاویه توانست عمروعاص را با وعده و وعید با خود همراه کند. عبدالله بن عمر را به سوی خود جلب کند. سران قبایل را در شام با خود موافق کند و سرانجام از مردم شام برای خود بیعت بگیرد و آن ها را برای جنگ با حضرت علی علیه السلام آماده نماید.

پس از بازگشت جریر و شکست مأموریت او، حضرت علی علیه السلام آمادة نبرد  با معاویه شد. ولی آن چه در این رویارویی نظامی دارای اهمیت است، روشی است که امام علیه السلام در برخورد با معاویه اتخاذ می کند. با این که مأموریت جریر در وادار کردن معاویه به کناره گیری از حکومت شام به شکست منجر شده و معاویه تصمیم گرفته تا با امام علیه السلام وارد جنگ شود، باز هم امام علیه السلام دست از تلاش های خود برای دست یابی به راه حلّ مسالمت آمیز بر نمی دارد. آن حضرت در حدود ده نامه به معاویه نوشت و او را به صلح فرا خواند و چندین نماینده به سوی معاویه اعزام کرد. ولی معاویه کسی نبود که تسلیم حق شود و بتواند از حبّ ریاست و مقام بگذرد. پس از این که جنگ بین دو سپاه قطعی شد، حضرت به یاران خود دستور داد که آغازکنندة نبرد نباشند.

 امام علیه السلام هنگامی که مالک اشتر را پیشاپیش سپاه خود به منطقة صفّین اعزام می کرد، به او فرمود:

«بر حذر باش از این که تو آغازگر نبرد باشی، مگر این که آن ها شروع به جنگ نمایند، تا این که در مقابل آنان قرار گیری و سخنانشان را بشنوی. مبادا دشمنی تو با آنان تو را به جنگ با آنان وادار کند. قبل از این که

ص:226

آنان را دعوت ]به حق[ کنی و هرگونه بهانه و عذری را به طور مکرر بر آن ها ببندی».(1)

حضرت علی علیه السلام در آغاز جنگ بار دیگر سپاه شام را به سوی قرآن دعوت کرد ولی حاضر نشدند به حکم قرآن تن در دهند.(2)

سپاه شام وقتی در برابر سپاه عراق قرار گرفتند، اقدام به فحاشی کردند. وقتی یاران امام علی علیه السلام در مقابل فحاشی لشکر معاویه خواستند به منظور مقابله به مثل اقدام به فحاشی نمایند، حضرت مانع شد و به آنان فرمود:

من برای شما نمی پسندم که دشنام دهنده باشید. اگر شما کارهای آن ها را توصیف کنید و حالشان را باز گویید، در گفتار راست تر و در برکناری خودتان از گناه و سرزنش آن ها، رساتر خواهد بود. به جای دشنام دادن به آن ها، بگویید: «بار خدایا! خون های ما و آن ها را حفظ کن و میان ما و آن ها صلح و آشتی برقرار فرما و آنان را از گم راهی، به هدایت رسان تا هر کس حق را ندانسته، بشناسد و هر کس حریص در کجروی و دشمنی است، از آن باز گردد».(3)

در ابتدای نبرد صفّین، معاویه به انگیزة از پای درآوردن یاران امام علی علیه السلام، آب را بر روی آن ها بست. پس از آن که یاران امام علیه السلام با فداکاری و جان فشانی، آب را به تصرّف خود در آوردند، گروهی از آنان

ص:227

پیشنهاد کردند که کار معاویه و شامیان را تلافی کنند؛ ولی امیرمؤمنان علیه السلام حاضر نشد مقابله به مثل نماید و آب را بر روی آنان ببندد.(1)-(2)

ص:228

حضرت علی علیه السلام از آغاز جداشدن خوارج از سپاه آن حضرت، اقدامات زیادی به منظور هدایت خوارج انجام داد. برخی از اقدامات آن حضرت را که در این راستا انجام گرفته مرور میکنیم:

از جمله اقدامات حضرت ملاقات های خصوصی بود که با رهبران آن ها انجام می داد. در این ملاقات ها امام علیه السلام سعی می کرد شُبهات آنان را پاسخ گوید و متوجه اشتباهاتشان نماید تا از راهی که انتخاب کرده اند، بازگرداند.

از دیگر اقدامات حضرت علی علیه السلام فرستادن اشخاص وجیه و سرشناس برای هدایت و راه نمایی آن ها بود تا شاید شخصیت آنان خوارج را به فکر وادارد و آن ها را متوجه اشتباه خود نماید. برای این منظور، ابن عباس را _ که در بحث و گفت وگو، مهارت بسیار داشت _ به سوی آن ها فرستاد تا با آن ها به بحث و گفت وگو بپردازد و اشکالاتشان را پاسخ گوید و پس از او بزرگانی همچون صعصعة بن صوحان و زیاد بن نضر را برای نصیحت آنان فرستاد ولی سخنان

ص:230

آن ها نتوانست خوارج را از خواب غفلت بیدار کند و بدون نتیجه، به سوی امام علیه السلام بازگشتند. آنگاه امام علیه السلام شخصاً به اردوگاه آن ها رفت و با ایشان به گفت وگو پرداخت. در این گفت وگو سخنان بسیاری بین آن حضرت و خوارج ردّ و بدل شد و امام علیه السلام به همه شبهات آن ها پاسخ گفت. در پایان، خوارج از امام علیه السلام خواستند توبه نماید. امام نیز بدون اشاره به گناه خاصّی، در پیشگاه خداوند توبه کرد. بدین سان، خوارج به کوفه باز گشتند. پس از بازگشت خوارج به کوفه، اشعث بن قیس خدمت امام علیه السلام رسید و گفت: شایع شده است که شما از پیمان خود برگشته اید و حکمیت را کفر و گم راهی می دانید. پس از سخنان اشعث، امام علیه السلام اعلام داشت:

هر کس می اندیشد که من از پیمان تحکیم بازگشته ام، دروغ می گوید و هر کس آن را گم راهی بداند، خود، گم راه است.

با سخنان امام علیه السلام خوارج بار دیگر با شعار «لا حکم الا لله» مسجد را ترک کرده، به اردوگاه خود بازگشتند.(1)

بار دیگر امام علیه السلام تلاش های خود را برای هدایت آنان از سر گرفت و در مناظره ای که با آن ها داشت موفق شد دو هزار نفر از آنان را به سوی خود جلب کند.

پس از آن ابن عباس را بار دیگر نزد آنان فرستاد ولی خوارج به عناد و لجاجت روی آورده بودند و تصمیم به تسلیم در برابر حق نداشتند لذا تلاش های امام علیه السلام کم تر نتیجه می داد.(2)

ص:231

باز در یکی از مناظراتی که حضرت علی علیه السلام با خوارج داشت از آن ها خواست دوازده نفر را از بین خود انتخاب کنند و خود نیز به همین تعداد جدا کرد و با آن ها به گفت وگو پرداخت. در پایان این گفت وگو عبدالله بن کواء که از رهبران آنان بود با پانصد نفر از خوارج جدا شد و به یاران حضرت پیوست.(1)

«صبر کن؛ به درستی که وعدة خدا حق است و کارهای افراد غیر مؤمن تو را خشمگین نسازد».(1)

 با تلاوت این آیه ابن کواء ساکت شد و حضرت نماز را به پایان رساند.(2)

روزی یکی از خوارج وارد مسجد شد و شعار «لاحکم الا لله» سر داد، مردم دور او را گرفتند و او شعار خود را تکرار کرد و این بار گفت: «لا حکمَ الا لله و لوکره ابوالحسن».

 امام علیه السلام در پاسخ او گفت:

 «من هرگز حکومت خدا را مکروه نمی شمارم؛ ولی منتظر حکم خدا دربارة شما هستم».

هنگامی که امام علیه السلام در مسجد کوفه برای مردم سخنرانی می کرد، یکی از خوارج از گوشة مسجد به پا خواست و با صدای بلند شعار «لا حکم الا لله» را سر داد. به دنبال شعار او یکی دیگر از خوارج از گوشه دیگر مسجد همین عمل را تکرار کرد و پس از آن گروهی بر خاستند و هم صدا به دادن شعار پرداختند. حضرت مدتی صبر کرد تا آن ها ساکت شدند، آنگاه فرمود:

«سخن حقی است، ولی آنان اهداف باطلی را دنبال می کنند».

 سپس ادامه داد:

«تا وقتی با ما هستید از سه حق برخوردارید ]و جسارت ها و بی ادبی های شما موجب نمی شود تا شما را از این حقوق محروم کنیم[: اوّل این که از ورود شما به مساجد جلوگیری نمی کنیم و دوم این که حقوقتان را از بیت

ص:233

المال قطع نمی کنیم و سوم این که تا اقدام به جنگ نکنید با شما نبرد نمی کنیم».(1)

روز دیگری که امام علیه السلام در مسجد کوفه مشغول سخنرانی بود یکی از خوارج شعار «لا حکم الا لله» را با صدای بلند سر داد.

امام علیه السلام فرمود:

«بزرگ است خدا، سخن حقی است که آن ها مقصود باطلی از آن دارند».

آنگاه ادامه داد:

اگر آنان سکوت کنند با آنان مانند دیگران رفتار می کنیم و اگر سخن بگویند، پاسخ می گوییم و اگر شورش کنند با آن ها نبرد می کنیم.(2)

نیز نقل شده است که حضرت علی علیه السلام در میان اصحابش نشسته بود. زن زیبایی از آن جا عبور کرد و توجه حاضران را به خود جلب کرد.

امام علیه السلام فرمود:

«چشمان این مردان، سخت در طلب است و این، مایة تحریک و هیجان است. بنا براین، هرگاه یکی از شما نگاهش به زن زیبایی افتاد، با همسر خود آمیزش کند؛ چراکه این، زنی است همچون آن».

 یکی از خوارج که حاضر بود، با شنیدن سخن حضرت، گفت: «خداوند این کافر را بکشد. چه قدر دانا و فقیه است!». اصحاب یورش بردند که او را بکشند. امام فرمود: «آرام باشید! جواب دشنام، یا دشنام است یا گذشت از گناه؟»

ص:234

این شیوة امام در مدارا با خوارج، حتی اعتراض برخی از اصحاب را نیز بر انگیخت؛ چندان که به امام علیه السلام گفتند: «چرا به آنان این همه مهلت و آزادی می دهید؟ چرا ریشة آنان را قطع نمی کنید؟».

امام در پاسخ فرمود:

آنان نابود نمی شوند، گروهی از آنان در صلب پدران و رحم مادران باقی هستند و به همین حال تا روز رستاخیز خواهند بود.(1)

«آنان را رها سازید و سراغ گروهی بروید که می خواهند در روی زمین شاهان ستمگر باشند و مؤمنان را به بردگی بگیرند».(1)

سپاه امام علیه السلام از نخیله به مقصد شام از شهر انبار، شاهی، دباها عبور کردند تا به دمما رسیدند.(2) در همین حال که سپاه امام علیه السلام به سوی شام در حرکت بود، به آن حضرت گزارش رسید که خوارج عبدالله بن خباب بن ارت و همسر باردارش را به جرم این که با عقیده آن ها مخالف بوده است به قتل رسانده اند. خوارج هر کس را که از آن طرف عبور می کرد نظرش را دربارة حکمیت سؤال می کردند و در صورت مخالفت با نظرشان او را می کشتند. امیرمؤمنان علیه السلام چون از قتل عبدالله آگاه شد، حارث بن مرّة را روانه پادگان خوارج کرد تا گزارش صحیحی از جریان بیاورد. وقتی حارث وارد جمع آنان شد تا از جریان به طور صحیح آگاه گردد، بر خلاف تمام اصول اسلامی و انسانی، او را کشتند. قتل سفیر امام علیه السلام بسیار بر تأثر حضرت افزود. در این موقع گروهی به حضور امام رسیدند و گفتند: «آیا صحیح است که با وجود چنین خطری که پشت گوش ما وجود دارد به سوی شام برویم و زنان و فرزندان خود را در میان آنان بگذاریم؟»(3)

با این وضع امام علیه السلام نمی توانست کوفه را تنها و بی دفاع رها کند، لذا تصمیم به مقابله با خوارج گرفت و به سوی نهروان حرکت کرد.(4) نزدیک نهروان

ص:236

شخصی را به سوی آن ها فرستاد که از انگیزة آنان سؤال کند. خوارج گفتند: «ما با علی سخن نمی گوییم زیرا می ترسیم ما را همچون «ابن کواء» و دیگران با سخنان زیبای خویش گمراه کند». آنگاه حضرت علی علیه السلام طی نامه ای آن ها را نصیحت کرد و از آنان خواست قاتلان عبدالله را تحویل دهند.(1) ابو ایوب انصاری را نزد آنان فرستاد. ابو ایوب و قیس بن سعد هر کدام جداگانه به نصیحت خوارج پرداختند ولی سخنان آن ها در خوارج مؤثر واقع نشد.(2)

امام علیه السلام پس از آرایش سپاه خویش، در بخش سواره نظام پرچمی امانی برافراشت و به ابو ایوب انصاری دستور داد که فریاد زند:

راه بازگشت باز است و کسانی که به دور این پرچم گرد آیند توبه آنان پذیرفته می شود و هر کس وارد کوفه گردد یا از این گروه جدا شود در امن و امان است. ما اصرار به ریختن خون شما نداریم.(3)

در این جا نیز حضرت با آن ها به گفت وگو پرداخت و اشکالات آن ها را یک یک با سعه صدر و بردباری پاسخ داد. در اثر تلاش های آن حضرت 8000 نفر از 12000 نفر از خوارج جدا شدند و توبه کردند و 4000 نفر به عناد و لجاجت خود ادامه دادند. امام علی علیه السلام در این جنگ نیز به یاران خود دستور داد که آغازگر جنگ نباشند.(4)

ص:237

امام تا آن جا که می توانست آنان را تحمل کرد و بر اهانت ها و زخم زبان ها و تعرض هایشان صبر کرد. آنان بر خصومت خویش افزودند. جبهه نهروان که پیش آمد، در برابر او صف آرایی کردند. درنگ و شکیبایی حضرت فراوان بود. تا آن جا که مردی از یاران حضرت را به قتل رساندند. حضرت با دیدن پیکر آغشته به خون او، فرمود:

اکنون دیگر نبرد با آنان حلال گشت، پس بر آنان حمله آورید.(1)

آنچه گفته شد، نمونه ای از برخوردهای جاهلانه، گستاخانه و بی ادبانة خوارج با حضرت علی علیه السلام بود که امام علیه السلام در نهایت بردباری، خویشتن داری، رأفت و عطوفت با آنان برخورد می کرد. کارهای جاهلانه خوارج هیچ گاه حضرت را بر آن نداشت تا با آنان برخورد تند و خشن نماید یا از حقوق اجتماعی و سیاسی محرومشان سازد؛ ولی آنان سرانجام کاری کردند که شیوة امام در برخورد با آنان عوض شد؛ هرچند تا آخرین لحظه، از ارشاد آنان مأیوس نشد.

با توجه به آنچه گفته شد، اصل در برخورد با مخالفان در حکومت حضرت علی علیه السلام بر رأفت و رحمت و مهربانی است و برخورد تند و خشن حالت استثنایی دارد و تنها از روی ناچاری انجام می شود. البته باید توجه داشت که اگر گروهی در مقابل حکومت آن حضرت اقدام به حرکت مسلحانه می نمودند یا به جان و مال و حقوق دیگران تجاوز می کردند تا مرتکب جرمی می شدند که مستحق مجازات و کیفر بود یا با دشمن همکاری می کردند، امیرمؤمنان علیه السلام در مقابل آنان به شدیدترین وجه اقدام می نمود.

ص:238

پیش از ترک آنان به عبیدالله نصایحی کرد: برخوردت را نرم گردان، روی خود را گشاده دار، مردم را زیر چترمحبت خود گیر، آنان را به مجالس خود نزدیک کن، با ایندو نفر (قیس بن سعد و سعید بن قیس) مشورت کن قبل از آن که جنگ را شروع کنند، تو جنگ را آغاز مکن. امام علیه السلام به او دستور داد که به مسکن رفته در برابر معاویه بایستد تا زمانی که امام علیه السلام برسد.(1)

 دو سپاه در مسکن در برابرهم قرار گرفتند معاویه مثل همیشه با استفاده از شیوه های حیله گرایانه خود در صدد فریب سپاه امام علیه السلام برآمد او به دروغ عبدالرحمان بن سمره را نزد عبیدالله و سپاهش فرستاد تا بگوید امام حسن علیه السلام درخواست صلح کرده است. او را تکذیب کرده و دشنام دادند.(2) معاویه پس از آن مخفیانه دنبال عبیدالله بن عباس فرستاد و به وی وعده داد که اگر به سپاه معاویه ملحق شود، یک میلیون درهم به وی خواهد داد «عبید اله بن عباس» هم که فرمانده لشکر بود شبانه با نیمی از سپاه به اردوی معاویه پیوستند.

 از برخورد معاویه در پرداخت پول به عبیدالله بن عباس بر می آید که معاویه به دروغ مسأله در خواست صلح را از طرف امام علیه السلام مطرح کرده بود. در اصل اگر امام علیه السلام صلح را پذیرفته بود، معنا نداشت که معاویه حاضر شود یک میلیون درهم به عبیدالله بپردازد.(3) سر انجام آخرین ضربه را نیز اشراف و سرشناسان دنیا دوست زدند. آنها با نوشتن نامه قول هر همکاری را به معاویه دادند. در این ایام امام حسن مجتبی علیه السلام آنقدر تنها بود، که در میان خودی های حاضر نیز با زره بر تن به نماز می ایستاد.

ص:240

سرانجام، امام حسن علیه السلام که کوچکترین تردیدی در جنگ با معاویه نداشت، خستگی مردم عراق پس از سه جنگ جمل، صفین و نهروان از یک طرف، وجود عناصر متضاد در سپاه امام علیه السلام از طرف دیگر و خیانت فرماندهان او از طرف سوم سبب شد که صلح بر آن حضرت تحمیل شود.

این حقیقت را امام علیه السلام در یکی از سخنان خود بیان کرده و می فرماید:

 من به این علت حکومت و زمامداری را به معاویه واگذار کردم که اعوان و یارانی برای جنگ با وی نداشتم. اگر یارانی داشتم، شبانه روز با او می جنگیدم تا کار یکسره شود. من کوفیان را خوب می شناسم و بارها آنها را امتحان کرده ام. آنها مردمان فاسدی هستند که اصلاح نخواهند شد، نه وفا دارند، نه به تعهدات و پیمان های خود پایبندند و نه دو نفر از آنان با هم موافقند. برحسب ظاهر به ما اظهار اطاعت و علاقه می کنند، ولی در عمل با دشمنان ما همراهند.(1)

اگر این تعاریف را در مورد انقلاب صادق بدانیم، قیام حسین بن علی علیه السلام را علیه حکومت یزید باید یک انقلاب نامید.

قیام عاشورا دارای ابعاد و زوایای فراوانی است، که در این جا نمی توانیم به همة آنها بپردازیم. از جمله مباحثی که دربارة این قیام از زمان وقوع آن تا به امروز، در میان نخبگان و اندیشمندان و حتی مردم عادی مطرح بوده است، سؤال هایی در مورد انگیزة اصلی امام علیه السلام از اقدام به چنین کاری بوده است، آیا دعوت کوفیان فلسفه قیام آن حضرت بوده، یا قیام امام علیه السلام علت دعوت کوفیان بوده؟ آیا دستیابی به حکومت، علت اصلی و غایت نهایی این نهضت بوده است یا ایجاد اصلاحات و تغییرهای محدود در ساختار حکومت اسلامی هم میتوانست هدف امام علیه السلام را تأمین کند؟ اگر هدف اصلی قیام، اصلاح وضعیت امت و جامعه اسلامی بود، آیا حضرت نمیتوانست به شیوه مسالمت آمیز به هدف خویش جامه عمل بپوشاند تا مردم شاهد ریختن خون فرزندان پیامبر3 و به اسارت رفتن اهل بیت علیهم السلام آن حضرت نباشند؟ و... این پرسش ها و مانند آنها، هر کدام حاکی از نگرش ها و دیدگاه های خاص افراد به این حادثه است.

بهترین و مطمئن ترین راه برای شناخت فلسفه و اهداف نهضت سیدالشهدا علیه السلام، کلمات خود آن حضرت است که در مقاطع گوناگون قیام و یا حتی قبل از قیام برای تبیین انگیزة حرکتش بیان کرده است. بنابراین، گفتار آن حضرت را چه پیش از قیام و چه در مقاطع مختلف قیام مورد بررسی قرار می دهیم تا از این طریق به شناخت فلسفه و اهداف قیام عاشورا دست یابیم.

_الف. خطبة امام__ علیه السلام__ در مکه در سال های آخر حکومت معاویه: _

 امام حسین علیه السلام در واپسین سال های عمر معاویه، به جهت زیارت خانه خدا، عازم مکه شدند. حضرت در مکه در جمع گروهی از عالمان و نخبگان دیگر

ص:242

مناطق اسلامی با ایراد خطبهای شورانگیز و کوبنده ضمن یادآوری وظیفه سنگین و تکلیف خطیر عالمان و بزرگان شهرها در پاسداری از کیان دین و اعتقادات مسلمانان و نیز یاد آوری پیامدهای سکوت در برابر جنایات امویان، از خاموشی آنان در برابر سیاست های دین ستیزانه حاکمان اموی انتقاد کرده و هرگونه همراهی و سازش با آنان را گناه نابخشودنی دانستند. حضرت در پایان سخنان خود، هدف از اقدامها و فعالیت هایش را بر ضد نظام ستمگر حاکم (که چند سال بعد در قالب یک نهضت خود را نشان داد) چنین اعلام فرمودند:

«خدایا تو می دانی آنچه از سوی ما انجام گرفته است (از سخنان و اقدامهای بر ضد حاکمان اموی) به خاطر سبقت جویی در فرمانروایی و افزون خواهی در متاع ناچیز دنیا نبوده است؛ بلکه برای اینست که نشانه های دینت را (به مردم) نشان دهیم (برپا کنیم) و اصلاح در شهرهایت را آشکار کنیم. می خواهیم بندگان ستمدیده ات در امان باشند و به دستورها و سنت ها و احکامت عمل شود.»(1)

از این جملات میتوان چهار هدف را برای اقدامها و فعالیت های امام حسین علیه السلام که در عصر حاکمیت یزید جزو اهداف قیام حضرت به شمار میرفت، استخراج کرد:

1. احیای مظاهر و نشانه های اسلام اصیل و ناب؛

2. اصلاح و بهبودی در وضع مردم؛

3. مبارزه با ستمگران اموی جهت تأمین امنیت برای مردم ستمدیده؛

ص:243

4. فراهم ساختن بستری مناسب برای عمل به احکام و واجبات الهی.

_ب. وصیت نامة امام__ علیه السلام__ به برادرش محمد حنفیه__: _

امام حسین علیه السلام در وصیت نامه ای که هنگام خروج از مدینه و در زمان وداع با برادرش محمد بن حنفیه برای وی نوشت، هدف از حرکت خویش را چنین بازگو کردند:

من از روی سرمستی و گستاخی و تبهکاری و ستمگری از مدینه خارج نشدم؛ بلکه برای طلب اصلاح در امت جدم خارج شدهام. میخواهم امر به معروف و نهی از منکر کنم و به سیره جدم و پدرم علی بن ابی طالب علیه السلام عمل کنم.(1)

از این وصیت نامه، اهداف ذیل برای قیام بدست می آید:

1. طلب اصلاح در امور امت پیامبر3؛

2. امر به معروف و نهی از منکر؛

3. عمل به سیره رسول خدا3 و امیرمؤمنان علیه السلام.

_ج. نامه های امام: _

1. نامه امام علیه السلام در پاسخ به نامه های بزرگان کوفه: حضرت در نامهای که در زمان اقامت خویش در مکه در پاسخ به نامه های اشراف و بزرگان کوفه مبنی بر آمدن حضرت به کوفه، نوشتند، فلسفه قیام خود را چنین بیان فرمودند:

ص:244

«به جانم سوگند، پیشوا کسی است که به کتاب خدا حکم کند، عدل و داد را محقق سازد، متدین و ملتزم به دین حق باشد، خود را وقف خدا کند».(1)

 امام علیه السلام در این نامه، هدف از قیام را، (مبارزه و جهاد بر ضد حکومت ستمگر بنی امیه تا براندازی آن و) تلاش در جهت بر پایی حکومتی میداند که رهبر و پیشوای آن، به کتاب خدا حکم کند، عدالت را در جامعه حاکم کند، متدین ومعتقد به دین خدا باشد، خود را وقف خدا و اهداف الهی کند.

2. نامة امام علیه السلام به بزرگان بصره: امام حسین علیه السلام در نامهای که ضمن آن از بزرگان بصره دعوت به همیاری و همراهی کرده است، علت و هدف از نهضت خویش را چنین بیان میکند:

«من شما را به کتاب خدا و سنت پیامبرش می خوانم. همانا سنت پیامبر3 از بین رفته است و بدعت زنده شده است».(2)

3. نامه به شیعیان بصره: و نیز در نامهای که به شیعیان بصره نوشتند، فرمودند:

«من شما را به زنده کردن نشانه های حق و نابود کردن بدعت ها می خوانم».(3)

از مجموع نامه ها و پاسخ های حضرت، این اهداف را میتوان برای نهضت عاشورا استفاده کرد:

l دعوت (و عمل) به کتاب خدا و سنت پیامبر3؛

l احیای سنت پیامبر3 که از بین رفته است، وبر پایی مظاهر حق و حقیقت؛

ص:245

l از بین بردن بدعت ها (که جایگزین احکام خدا و سنت پیامبر3 شده است).

_د. خطبة امام__ علیه السلام__ پس از برخورد با حرّبن یزید ریاحی: _

 اباعبدالله علیه السلام درخطبهای که پس از برخورد با حرّ بن یزید ریاحی در منزل بَیْضَه ایراد فرمودند، انگیزه قیام خود را با استناد به فرمایش پیامبر3، چنین بیان کردند:

ای مردم ! رسول خدا3 فرمودند: کسی که فرمانروای ستمگری را ببیند که حرام خدا را حلال کرده و پیمان الهی را شکسته و با سنت رسول خدا3 مخالفت ورزیده در میان بندگان خدا با گناه و تجاوزگری رفتار می کند، ولی در برابر او با کردار و گفتار خود برنخیزد، برخداست که او را در جایگاه (عذاب آور) آن ستمگر قرار دهد. هان (ای مردم) بدانید که اینها تن به فرمانبری از شیطان داده و اطاعت از فرمان الهی را رها کرده و فساد را نمایان ساخته و حدود خدا را تعطیل نموده اند ، درآمدهای عمومی (بیت المال) مسلمانان را به خود اختصاص داده اند و حرام خدا را حلال و حلالش را حرام کرده اند و من شایسته ترین فرد برای تغییر دادن (سرنوشت و امور مسلمانان) هستم.(1)

از این خطبه علت قیام سید الشهدا علیه السلام را میتوان این امر دانست که حاکمان بنی امیه (به ویژه یزید) اقدامهای ضد دینی زیر را مرتکب شدهاند: فرمانبری از خدا را رها کرده و به اطاعت از شیطان رو آوردهاند، فساد را (در زمین) آشکار

ص:246

کردهاند، حدود الهی را تعطیل کردهاند، بیت المال را به خود اختصاص دادهاند، حرام خدا را حلال و حلال الهی را حرام کردهاند.

_ﻫ.. خطبة امام_ علیه السلام_ در منزل ذوحسم__: _

امام حسین علیه السلام درمنزل ذوحُسُم در توجیه حرکت خویش چنین فرمودند:

 آیا نمی بینید که به حق عمل نمی شود و از باطل باز داشته نمی شود؟ (در چنین شرایطی) باید مؤمن، به حق خواهان دیدار خدا باشد. من چنین مرگی را جز شهادت و زندگی با ظالمان را جز ننگ و خواری نمی بینم.(1)

از این خطبه، این اهداف را میتوان استفاده کرد:

الف: ترویج حق و عمل به آن؛

ب: نهی از ترویج باطل و بازداشتن از عمل به آن.

با اندکی دقت در اهداف استخراج شده از سخنان امام حسین علیه السلام، ملاحظه میشود که امام علیه السلام علت و انگیزه قیام خویش را، مبارزه با منکرات فراوان در جامعه اسلامی و تبلیغ و ترویج معروف در بین مسلمانان، اعلام میکنند. رواج بدعت ها، گسترش فساد، گریز حکومت از عدالت خواهی و... امام حسین علیه السلام را وادار به قیام کرد. امام علیه السلام برای اصلاح امّت جدّش دست به قبضه شمشیر برد تا انحراف پیش آمده را اصلاح کند.

بنابراین، فلسفه اصلی و نهایی نهضت حضرت را میتوان در یک هدف جامع و کلی یعنی احیای فرهنگ اسلام اصیل و ناب محمدی3 و زدودن زنگارهای تحریف و بدعت از دین جدشان خلاصه کرد؛ زیرا در پی به قدرت رسیدن حزب اموی به رهبری معاویه در سال 40 هجری و بدنبال آن حاکم شدن فرزند

ص:247

فاسد و بی دین او در اواخر سال 60 هجری، حضرت سیدالشهدا علیه السلام با ایمان و دانش عمیق و بصیرت ژرف خویش به خوبی دریافته بود که اگر چنین وضعی ادامه یابد بدون هیچ تردیدی، اسلام به دست امویان دفن خواهد شد. از این رو دست به قیام اصلاحی زد تا از سقوط دائمی نظام اسلامی جلوگیری کند. از وصیت نامه امام علیه السلام به برادرش محمد حنفیه، نامه وی در پاسخ به نامه های مردم کوفه و نیز نامه حضرت به بزرگان و مردم بصره و دیگر سخنان حضرت به خوبی به دست می آید که برنامه کلان و هدف غایی و نهایی امام علیه السلام از برپا کردن نهضت کربلا، اصلاح امّت اسلامی در کلیه ابعاد بوده است و امام علیه السلام همت خود را جزم کرده تا امّت و حکومت را از انحرافی که در پیش گرفته اند بازدارد.

البته حضرت راه کار و ابزار لازم جهت جامه عمل پوشاندن به این هدف را، در اصل امر به معروف و نهی از منکر میدانند، اصل اسلامی که مانند بسیاری از احکام و قوانین آن در زمان امام حسین علیه السلام تعطیل و یا کم رنگ شده بود و سیدالشهدا به احیای آن پرداخت و در پوشش امر به معروف و نهی از منکر، جامعه خفته آن روز را بیدار کرد تا از انحرافات کوچک و بزرگ دست بشویند و راه حق را بپویند؛ از این رو بر سر آنان فریاد کشید:

مگر نمیبینید که به حق عمل نمیشود و از باطل نیز جلوگیری نمیشود؟(1)

گرچه مخاطب سخن امام علیه السلام در آن زمان، مسلمانان و حکومت امویان مسلمان نما بود، ولی چون پیام آن حضرت با چکاچک شمشیرها و خون و شهادت همراه شد، زمین و زمان را درنوردید و در طول تاریخ به گوش آشنا و بیگانه رسید و در واقع خون سیدالشهدا و یارانش درخت معروف را بارور

ص:248

ساخت چنان که صاعقه فریادش، خرمن منکر را سوخت و برای همیشه تبهکاران را رسوا کرد.

طرح شعار حیاتی امر به معروف و نهی از منکر، دو نتیجه بسیار عالی را در پیداشت؛ ن_خست اینکه امام علیه السلام سطح اجرایی این اصل مهم را از کارهای جزئی و پیش پا افتاده تا عالی ترین موضوع اجتماعی یعنی رهبری جامعه ارتقا داد و به همگان فهماند که امر به معروف و نهی از منکر نباید نسبت به سطوح پایین جامعه و افراد ضعیف منحصر شود و طبقات بالا، اشراف و دولتمردان، حاشیه امنیتی برای خود درست کنند و منطقه ممنوعه امر به معروف و نهی از منکر شوند.

دیگر این که امام علیه السلام جوّ اختناق را شکست و به مردم جرأت داد که در برابر قدرت حاکم و ستمگر، محافظه کاری پ_یشه نکنند و با سکوت خود بر خلافکاری های حاکمان مهر تأیید نزنند و گویندگان و نویسندگان، خود سانسور نشوند و میدان اندیشه و عمل را برای صاحبان زور و زر و تزویر آماده نس_ازند و... همه این برکات در اصل امر به معروف و نهی از منکر متجلّی اس_ت ک_ه همیشه و همه جا بر همه کس به شکل فردی یا اجتماعی واجب و ضروری است و علامت حیات جامعه محسوب میشود و جامعهای که امر به معروف و نهی از منکر نکند قبرستان متحرّک است نه اجتماع زندگان، همان طور که امام علی علیه السلام فرمود:

هر کس مبارزه با زشتی را با دل و زبان و دستش ترک گوید، مردهای است میان زندگان.(1)

ص:249

ناله و انابه و پیمان با آن حضرت، راهی شام شدند. نبرد میان دو گروه در حالی آغاز شد که از حیث شمار نفرات و نیز از نظر ساز و برگ نظامی با هم برابر نبودند. توابین در ابتدا توانستند تلفات سنگینی بر شامیان وارد آورند، اما با کشته شدن سلیمان و شمار زیادی از نیروها، جنگ به سود عبیدالله خاتمه یافت و باقیمانده توابین نیز به کوفه بازگشتند.(1)

در مورد موضع امام سجاد علیه السلام در برابر توابین باید گفت اگرچه در منابع هیچ گونه رابطه ای بین امام سجاد علیه السلام و توابین ثبت نشده است، اما حذر و تکذیبی هم از طرف امام علیه السلام علیه آنان نقل نشده است.

از طرفی آنچه مهم به نظر می رسد، این است که توابین در مجموع، دعوت به اهل بیت علیهم السلام را در رأس برنامه های خود قرار داده بودند و اصلی ترین رکن تشیع _ یعنی اعتقاد به امامت و واگذاری امامت جامعه به اهل بیت علیهم السلام _ به طور مکرر در کلمات توابین به چشم می خورد. موارد زیر از آن جمله است:

1. عبیدالله بن عبدالله، سخنگوی توابین، در مقام دعوت مردم به قیام، در این زمینه می گوید:

ما شما را به کتاب خدا و سنت پیامبر3 و خونخواهی اهل بیتش و جنگ با قاسطین و مارقین فرامی خوانیم. اگر در این راه کشته شویم، آنچه خداوند در جهان آخرت برای پاکان فراهم آورده بهتر است و اگر پیروز شدیم، حکومت و رهبری جامعه را به اهل بیت پیامبرمان باز می گردانیم.(2)

ص:251

2. آنان در میدان جنگ نیز زمانی که در برابر سپاه شام قرار گرفته بودند، هدف و فلسفه قیام خود را چنین اعلام می کنند:

حکومت را به اهل بیت علیهم السلام پیامبرمان بازمی گردانیم؛ آنان که خدا به واسطه شان به ما نعمت و کرامت ارزانی داشته است.(1)

بنابراین، اگرچه رابطه سیاسی خاصی بین امام سجاد علیه السلام و توابین وجود نداشته، اما از آن رو که این قیام علیه حکومت ظالمانه اموی و به هدف انتقام گیری از شهدای کربلا صورت گرفت، و از طرفی عده ای از بزرگان و سرشناسان شیعی کوفه در آن شرکت فعال داشت، می توان آن را مورد تأیید امام سجاد علیه السلام دانست.

 این نکته را نیز نباید از نظر دور داشت که در آن شرایط امام سجاد علیه السلام نمیتوانست به صورت علنی تأیید خویش را از قیام توابین اعلام کند، از این رو عدم تأیید لفظی یا عملی امام علیه السلام از این قیام دلیل بر عدم تأیید نیست و چنانکه اشاره شد، هیچگونه تکذیبی هم از امام سجاد علیه السلام وارد نشده است.

دست به شورش زده بودند یا به قتل رساند و یا عرصه را چنان برای آنان تنگ کرد که مجبور شدند از کوفه فرار کنند و به مصعب بن زبیر در بصره بپیوندند.(1)

در مورد موضع ائمه اطهار علیهم السلام در برابر قیام مختار باید گفت که شرایط سیاسی اجتماعی دوران امامت امام سجاد علیه السلام به گونه ای بود که آن حضرت نه خود می توانست دست به قیام مسلحانه علیه نظام اموی بزند، و به مصلحت وی و شیعیانش نیز نبود تا به صورت علنی قیامهای مسلحانه علیه حکومت اموی را تأیید و یا حمایت کند.

 اما در عین حال روایاتی دال بر تأیید قیام مختار وجود دارد که به چند مورد به عنوان نمونه اشاره می شود:

1. روایت شده که وقتی مختار، سر بریده ابن زیاد و عمر سعد را به نزد امام سجاد علیه السلام فرستاد، حضرت به سجده افتاد و اینگونه بر مختار دعای خیر نمود: حمد و سپاس و ستایش خدای را که انتقامم را از دشمنانم گرفت و خدا به مختار، پاداش و جزای خیر عنایت فرماید.(2)

2. سدید، یکی از یاران امام باقر علیه السلام، می گوید: آن حضرت درباره مختار فرمودند:

از مختار بدگویی نکنید که قاتلان ما را کشت و انتقام خون ما را گرفت و بیوه های ما را شوهر داد و در زمان تنگدستی به ما کمک کرد.(3)

ص:253

3. هنگامی که ابوالحکم، پسر مختار نزد امام باقر علیه السلام آمد، امام علیه السلام خیلی به او احترام کرد. ابوالحکم، دربارة پدرش پرسید و گفت: «مردم درباره پدرم حرفهای زیادی می زنند و چیزهایی می گویند، اما حق همان است که شما بفرمایید. سخن شما هر چه باشد ملاک است و من قبول می کنم. در این هنگام امام علیه السلام مختار را تمجید کرد و بر او رحمت فرستاد و فرمود: پدرم به من خبر داد به خدا سوگند، مهریه مادر من از همان پولی بود که مختار برایش فرستاده بود. مگر مختار نبود که خانه های ما را ساخت و قاتلان ما را کشت و خون ما را طلب کرد؟ خدا او را رحمت کند... آنگاه سه بار برای مختار رحمت فرستاد و فرمود: خدا پدرت را رحمت کند، هیچ حقی از ما نزد کسی نبود، مگر اینکه آن را طلب کرد و قاتلان ما را کشت و خونخواه ما شد».(1)

4. پس از علنی شدن دعوت مختار در کوفه، گروهی از کوفیان در پاسخ به دعوت او دچار تردید شدند. سرانجام هیأتی را به ریاست عبدالرحمان بن شریح به مدینه فرستادند. در ملاقاتی که این هیأت با حضور محمد حنفیه با امام سجاد علیه السلام داشته است، امام علیه السلام در حضور این هیأت خطاب به عمویش محمد حنفیه می فرماید: ای عمو، اگر برده ای زنگی هم به پشتیبانی از ما اهل بیت علیهم السلام قیام کند، حمایت از او بر مردم لازم است و در این مورد، من به شما ولایت دادم، هر طور صلاح می دانی عمل کن.(2)

ص:254

در ادامه روایت آمده که آنها به یکدیگر می گفتند: زین العابدین و محمد بن حنفیه به ما اجازه دادند و گفتند دوست داریم خدا به وسیله هر کس از بندگانش که خواهد انتقام ما را از دشمنان بگیرد و اگر راضی نبودند ما را نهی می کردند.(1)

بنا براین با توجه به روایاتی که ذکر شد، و نیز از آن جهت که این قیام برای نابود کردن قاتلان امام حسین علیه السلام بود، رضایت اهل بیت علیهم السلام را جلب کرد. آنان قاتلان امام حسین علیه السلام را تعقیب می کردند، و سادات را حمایت و ایتام و فقرا را رسیدگی می کردند، می توان گفت قیام مختار مورد تأیید ائمه اطهار علیهم السلام بوده است.

1. بهترین تعبیر در مورد زید در روایتی از امام رضا علیه السلام آمده است. آن حضرت از قول پدرش و او از امام صادق علیه السلام نقل می کند که فرمود:

خدا رحمت کند عمویم زید را، او به «الرضا من آل محمد» دعوت کرد و اگر پیروز می شد به وعده خود وفا می کرد. او درباره قیامش با من مشورت کرد. من به او گفتم: عموجان! اگر بدین خشنودی که همان کشته شده و به دار آویخته کناسه باشی، مانعی ندارد و راهت همین است.(1)

از این روایت دو نکته به دست می آید یکی این که زید مردم را به «الرضا من آل محمد» دعوت می کرده نه به خودش. دیگر این که وی دربارة قیامش با امام صادق علیه السلام مشورت کرده است.

2. در این باره که زید خود را امام نمیدانست و مردم را به خود نمیخواند، امام صادق علیه السلام می فرماید:

«خدا عمویم زید را رحمت کند. هرگاه پیروز می شد، (به قرار خود)وفا می کرد. عمویم زید مردم را به رهبری شخص برگزیده ای از آل محمد دعوت می کرد و آن شخص منم».(2)

شیخ مفید در مورد زید می گوید:

«عده زیادی از شیعه مذهبان او را امام علیه السلام می دانند و علتش این است که زید خروج کرد و مردم را به الرضا من آل محمد خواند. مردم خیال

ص:256

کردند منظورش خودش می باشد، در حالی که منظورش این نبود؛ زیرا می دانست که برادرش امام باقر علیه السلام امام علیه السلام برحق است و او نیز به امامت فرزندش امام صادق علیه السلام سفارش کرده است».(1)

3. در برخی از کتب تاریخی نیز آمده که گروهی از شیعیان پیش از قیام زید به محضر امام صادق علیه السلام رسیدند و نظر آن حضرت را درباره بیعت با زید جویا شدند.

امام علیه السلام فرمودند:

«با او بیعت کنید، به خدا قسم که بزرگ و سرور ماست».(2)

4. یحیی فرزند زید می گوید:

 از پدرم تعداد ائمه علیهم السلام را پرسیدم. فرمود: «امامان دوازده نفرند، که چهار نفر از گذشتگان اند و هشت نفر باقی اند و عصر آنان در پیش است. یحیی می گوید: عرض کردم: پدر، اسامی آنان را بفرمایید. زید در جواب گفت: امام گذشتگان، علی بن ابی طالب و حسن و حسین و علی بن حسین علیهم السلام، و آیندگان برادرم باقر و بعد از او صادق و سپس فرزندش موسی و بعد از او فرزندش علی و بعد از او فرزندش محمد و سپس فرزندش علی و بعد از او فرزندش حسن و بعد از او فرزندش مهدی علیهم السلام».(3)

به عنوان نتیجه می توان گفت: آنچه به طور مثبت از روایات مربوط به زید بر می آید، آن است که امامان شیعه علیهم السلام به زید خوشبین بوده و قیام او را از این

ص:257

لحاظ که به انگیزه اقامه حق و اصلاح فسادها و امر به معروف و نهی از منکر بوده، تأیید کرده اند.

در اینجا مردی از خاندان من با گروهی از مردمان با ایمان کشته خواهند شد که کفنها و حنوط آنها از بهشت بیاید و روانهای آنها پیش از بدنهایشان به سوی بهشت خواهد شتافت.(1)

2. امام صادق علیه السلام نیز چون به «فخّ» رسید فرمود:

در این سرزمین مردی از خاندان من با جمعی از مؤمنان کشته خواهند شد که روانهای آنها پیش از بدنهایشان به بهشت می شتابد.(2)

3. هنگامی که سرهای بریده شهدا را به مدینه نزد موسی و عباس آوردند، در مجلسی که گروهی از خاندان پیامبر3 و از جمله موسی بن جعفر علیه السلام حضور داشتند، همه سکوت کرده بودند جز امام کاظم علیه السلام که چون چشمش به سر بریده حسین بن علی، رهبر قیام فخّ، افتاد فرمود:

سوگند به خدا او در گذشت در حالی که مسلمان و درستکار بود، بسیار روزه می گرفت و شبها را به قیام و عبادت می گذرانید و امر به معروف و نهی از منکر می کرد؛ در خاندان وی چون او وجود نداشت.(3)

4. هنگامی که حسین بن علی به موسی بن جعفر علیه السلام تکلیف کرد که با او خروج و قیام کند و آن حضرت هم نپذیرفت؛ در نهایت بدو فرمود:

بدان که تو کشته خواهی شد، پس در کار خود (جهاد و پیکار) جدی و کوشا و آماده باش. و به کسی اعتماد مکن، زیرا این مردم فاسقانی هستند که اظهار ایمان می کنند ولی در باطن منافق و مشرک اند و _ انا لله وانا

ص:259

الیه راجعون _ و در مصیبت شما گروه فامیل من پاداش خود را نزد خدای عزّوجلّ می جویم.(1)

علامه مامقانی با توجه به این روایت، در این باره می گوید:

گرچه امام کاظم علیه السلام به ظاهر دعوت را نپذیرفت، اما دلسوزی و خیرخواهی و دعا برای حسین و یارانش بیانگر این نکته است که ایشان از روی تقیه، دعوت را نپذیرفته و چون از نتیجه آن آگاه بوده برای جلوگیری از شرارت بنی عباس، ناگزیر در حضور مردم، دعوت را رد کرده است تا بعدها ارتباط امام علیه السلام و قیام کنندگان فاش و مشخص نشود.(2)

5. در حدیثی از امام جواد علیه السلام چنین نقل شده است:

پس از حادثه کربلا هیچ حادثه ای برای ما بزرگ تر از فاجعه «فخ» نبود.(3)

6. ابراهیم بن اسحاق قطان می گوید: من از حسین بن علی و یحیی بن عبدالله شنیدم که می گفتند:

ما تا وقتی با خاندان خود مشورت نکردیم اقدام به خروج نکردیم و حتی با موسی بن جعفر علیه السلام نیز مشورت کردیم و او به ما دستور خروج و قیام را داد.(4)

در یک نتیجه گیری کلی می توان گفت: در اینکه رهبران این قیامها افرادی مؤمن، متقی، فاضل، ظلم ستیز و دارای نیات اصلاح طلبانه بودند، و از این جهت

ص:260

مورد تأیید ائمه علیهم السلام بودند، جای هیچگونه شک و تردیدی نیست؛ اما د راین که قیام و رهبری آنان در آن برهه از زمان، مورد تأیید امام علیه السلام معاصر آنها نیز بوده یانه؟ باید گفت اگرچه تأیید صریح از امامان معصوم در این زمینه نداریم، اما از روایاتی که در مورد رهبران هریک از قیام ها مطرح شد، می توان تأیید ضمنی ائمه علیهم السلام را در این زمینه نیز بدست آورد. از طرفی هریک این قیام ها را از آن نظر که یک حرکت ضد ظلم بودند، نیز می توان مورد تأیید امامان دانست.

بر این اساس آنچه از اهمیت بسیار بالا برخوردار است، فرهنگ یک جامعه است و در میان عناصر فرهنگی نیز اعتقادات و باورهای بنیادین یک مکتب هسته مرکزی و توده پولادین فرهنگ را تشکیل می دهد که ارزشها و آداب رسوم بر دامنه آن می رویند. به همین جهت پیشوایان معصوم ما نیز برای فرهنگ اولویت درجه اول را قایل بودند لذا آنجایی که می دیدند با دست یافتن به حکومت فرهنگ اصیل اسلامی به ویژه اعتقادات و باورهای بنیادین مکتب اسلام آسیب جدی می بیند، حکومت را رها می کردند و به کارهای فرهنگی می پرداختند.

ص:262

ص:264

در چهار فصل پیشین، پس از تعاریف و بررسی کلیاتی دربارة سیرة سیاسی ائمه علیهم السلام و شناخت مخالفان آن حضرات، به بیان مبانی مبارزة ائمه علیهم السلام با مخالفانشان و نیز به تبیین ویژگیهای حکومت های معاصر ائمه علیهم السلام چون خلفا، امویان و عباسیان پرداختیم. سپس شیوه های گوناگونی را بر شمردیم که هر یک از ائمه علیهم السلام در برخورد با حکومت های مخالف عصر خویش، به کار می برده اند. در فصل اخیر نیز به بررسی زمینه ها و علل به کارگیری این شیوه ها پرداختیم. برای شناخت دقیق سیرة آن بزرگواران در این عرصه؛ به گونه ای که بتوان از آن الگوبرداری و پیروی کرد، گام دیگری نیز باید بر داشت؛ زیرا دریافتن این که در شرایطی خاص، کدام شیوه را باید پیش گرفت، نیازمند شناخت اصول و قواعدی است که رفتار ائمه علیهم السلام، مبتنی بر آن ها بوده است.

به دیگر سخن، اینک باید به استنتاج ملاکات و اصول حاکم بر رفتار سیاسی _ اجتماعی ائمه علیهم السلام پرداخت و این، همان موضوعی است که در این فصل بدان پرداخته خواهد شد. این اصول و قواعد، از یک سو، ناظر به وظایف امام علیه السلام در جامعة اسلامی است و از سوی دیگر، ناظر به نیازهای گوناگون مردم هر عصر، و نیز شرایط سیاسی _ اجتماعی حاکم بر جامعه.

نبوی به پیروان خویش آموخته اند، گردن نهادن به اوامر امام علیه السلام عادل و معصومی که از سوی خداوند تعیین شده باشد، یکی از اصول اعتقادی است.(1) در مقابل، اطاعت از امام علیه السلام غیر منصوص، هم پایة شرک به خداوند عزّوجل دانسته می شود.(2) و حتی امام کاظم علیه السلام امامان جور را باطن هر چیزی دانسته که خداوند در قرآن تحریم فرموده است.(3) این، بدان معنا است که از نگاه شیعه، نقش حاکمان جور در ماهیت محرمات و مفاسد، درست نقطة مقابل نقش مهمّی است که امام معصوم علیه السلام، در امور دینی دارد. مؤید دیگری بر این مطلب، حدیثی قدسی است که امام باقر علیه السلام از پیامبر خدا نقل کرده و نشان می دهد که هرگاه مردم از پیشوایی جائر فرمان برداری کنند، عذاب خواهند شد؛ هرچند در کردارشان نیکوکار و پرهیزگار باشند.

روشن است که خود آن بزرگواران بیش از هر کس دیگری در راه تحقق این ارزش کوشا بوده اند. از مجموع آنچه در فصول پیشین گذشت، می توان در یافت که ائمه علیهم السلام در انتخاب شیوة مناسب برای برخورد با حکومت های عصر خویش،

ص:266

به جنبه های اعتقادی و معرفتی نیز توجه داشته اند؛ به ویژه آن که رفتارشان از نگاه

مسلمانان راستین، الگو بوده است. مهم ترین حکم اعتقادی، اصل توحید و بیزاری از کفر است. امام علی علیه السلام برای پایایی همین اصل، در برابر خلفا سکوت کرد.(1)

رضای الهی و عمل به وظیفه چیز دیگری تعیین کننده نبود و سکوت و فریادش، جنگ و خانه نشینی اش همه بر اساس انجام وظیفه بوده است، هرچند در این راه، خون دل ها خورده و لطمات بسیار دیده است.

نمونة بسیار روشنی از تأثیر این رویکرد، در انتخاب روش برخورد با مخالفان، همان است که دربارة مبارزة مسلّحانه به صورت پنهانی، گذشت. گفتیم که چنین کاری، تقریباً همان چیزی است که امروزه «تروریسم» نامیده می شود و در فرهنگ اسلامی، حملة ناگهانی به دیگری _ حتی اگر مهدور الدم باشد _، ناروا دانسته شده است. به چنین کاری، «فتک» می گویند(1) و بر اساس روایتی که مسلم بن عقیل از پیامبر خدا3 نقل کرد،(2) ایمان آدمی مانع چنین کاری است. از همین رو، سیرة ائمه علیهم السلام بر این شیوه استوار نبوده است.

نمونة دیگر، در انتخاب راهی برای جذب مخالفان است. امیرالمؤمنین علیه السلام در پاسخ به حرف های خیرخواهانه کسانی که می خواستند با دادن بیت المال بیش از حدّ استحقاق، به کسانی جهت جذب آنان (سیاستی که معاویه در پیش گرفته بود)، فتنه گران را خاموش سازد و با پول افراد را بخرد، می فرمود:

آیا مرا می خوانید که پیروزی را با ستم در مورد آنچه بر آن ولایت یافتهام به دست آورم، به خدا سوگند پیوسته روزگار و تا وقتی ستاره ای به سوی ستاره دیگر می رود، گرد این مسئله نخواهم گشت. اگر مال، مال خودم بود، میان آنان یکسان و برابر تقسیم می کردم، تا چه رسد که مال، مال خداست.(3)

ص:268

در مورد برخورد با سپاهیان جمل و با خوارج نهروان که با پیشانی های پینه بسته و سجده های طولانی، با علی علیه السلام می جنگیدند، جز فرهنگ «عمل به تکلیف»، علی را به جنگ با آنان وادار نساخت. کاری که بر خیلی ها گران می آمد و از تحلیل آن ناتوان بودند و مسئله برخورد قاطع با فتنه گران بر ضد حکومت الهی علوی را ناروا می دانستند، یا شهامت آن را نداشتند.

حضرت امیر دربارة خشکاندن ریشه خوارج نهروان می فرماید:

ای مردم! من بودم که چشم فتنه را درآوردم و جز من کسی جرأت بر آن کار نداشت.(1)

سه مفهوم «اطاعت از ائمه علیهم السلام، لزوم جماعت، حرمت نقض بیعت» از رایج­ترین اصطلاحات سیاسی بود که خلفا به کار می­بردند. شاید بتوان گفت سه مفهوم مزبور، پایة خلافت و نیز دوام آن را تضمین می­کرد. این سه واژه، اصول درستی بود که به هر روی در شمار مفاهیم دینی _ سیاسی، اسلامی بود، چنان­که از نظر عقل نیز برای دوام جامعه و حفظ اجتماعی رعایت آن ها لازم می­بود. اطاعت از امام علیه السلام به معنای پیروی از نظام حاکم است... حفظ جماعت یعنی عدم اغتشاش و شورش، دست نزدن به اقداماتی که وحدت را از بین ببرد و زمینة ایجاد تزلزل را در جامعة اسلامی فراهم می­کند... حرمت نقض بیعت به عنوان رعایت عهد، در اسلام تمجید شده است. نقض عهد و بیعت بسیار مورد مذمّت قرار گرفته و واضح است که چه اندازه در مسائل سیاسی نقش مثبت دارد... . خلفای بنی امیه و بعدها بنی­عباس با به کارگیری این مفاهیم در شکل تحریف شدة آن، که هیچ قید و شرطی نداشت، مردم را وادار به پذیرش حکومت خود می­کردند.(1)

در دعا می خوانیم:

«ای کسی که رحمت او بر خشم و غضبش پیشی دارد».(1)

دستور به آغاز کردن همه کارها با «بسم الله الرحمن الرحیم» برای توجه دادن به رحمت بی پایان و بی منتهای خداوند متعال است و نیز شروع 113 سوره از سوره های قرآن _ کتاب هدایت و راهنمایی بشر به سوی کمال و سعادت _ با «بسم الله الرحمن الرحیم» به انسان می فهماند که هدایت خداوند بر اساس رحمت و مهربانی است نه بر اساس انتقام، خشم، غضب و ... .

پیامبر اکرم3 و ائمه اطهار علیهم السلام که از سوی خداوند متعال برای هدایت مردم معین شده اند، در تمام برنامه های خود از جانب خدا موظفند که اصل را بر رحمت و عطوفت قرار دهند و از خشونت و تندی جز در موارد استثنایی بپرهیزند. پیشوایان معصوم مظهر صفات و اسماء خداوند هستند و به مقتضای «ارحم الراحمین» بودن خدا و شمول رحمتش نسبت به همه موجودات، آنان نیز باید نسبت به همه مردم مهربان باشند.

 قرآن کریم در بیان سیره و روش پیامبر اکرم3 در برخورد با مسلمانان می فرماید:

«بر اثر لطف  و رحمت خداست که با مردم مهربان  و ملایم شدی، اگر تندخو و سخت دل بودی، مردم از اطراف تو پراکنده می شدند. پس، از کردار ناپسند مردم درگذر، برای ایشان آمرزش بخواه و در کارها با آنان مشورت کن و آنگاه که تصمیم گرفتی بر خدا توکل کن، به درستی که خدا توکل کنندگان را دوست دارد».(2)

ص:271

پیامبر بزرگوار اسلام3 در هدایت مردم به راه سعادت و خوشبختی، حریص و آزمند بود، از هیچ تلاش و کوششی فروگذار نمی کرد، از همه چیز خود گذشته بود و هیچ چیز مانع و جلودار او نبود. بر پیامبر اکرم3 بسیار سخت و دشوار بود که مردم به عذاب، بدبختی و شقاوت گرفتار شوند.

 قرآن کریم می فرماید:

«پیامبری از شما برای هدایتتان آمده است که رنج  و پریشانی شما بر او بسیار گران است. او بر هدایت شما بسیار حریص و مشتاق است و به مؤمنان بسیار رؤوف و مهربان است».(1)

براساس آنچه گفته شد، خشونت در هدایت الهی در موارد ناچاری و دربارة اشخاصی اعمال می شود که نمی توان آنان را با رحمت و عطوفت اصلاح نمود و برای اصلاح شان راهی جز تندی و خشونت وجود ندارد. در این صورت برخورد تند و خشن رهبران الهی به منزله داروی تلخی است که از سوی طبیب شفیق و مهربان در کام کودک بیمار ریخته می شود. در مواردی نیز وجود اشخاص به حدی از فساد و تباهی رسیده است که به هیچ وجه قابل اصلاح نیست. در این صورت پیشوایان معصوم پس از این که نهایت سعی و تلاش خود را در اصلاح آنان به کار گرفتند و از هدایت آنان ناامید شدند، ناچارند برای رعایت حقوق دیگران اقدام به اعمال خشونت نمایند، چنین عملی نیز برخاسته از رحمت و عطوفت آنان نسبت به سایر اعضای جامعه انجام می گیرد. همان گونه که در عمل جراحی برای حفظ سلامت اعضای دیگر، عضو فاسد قطع و نابود می گردد.

ص:272

رهبری نیکو و پسندیده بر مردم به طوری که مانند پدری مهربان برای آن ها باشد».(1)

پیامبر اکرم3 در ضمن حدیثی می فرماید:

«من بدی را با بدی پاسخ نمی دهم بلکه آن را با خوبی پاسخ می دهم».(2)

حضرت علی علیه السلام در عهدنامه خود به مالک اشتر می فرماید:

«مهربانی، عطوفت و نرم خویی با مردم را در دل خود جای ده، از صمیم قلب آنان را دوست بدار و به ایشان نیکی کن، نسبت به ایشان به سان درنده ای مباش که خوردن آنان را غنیمت شماری. زیرا مردم دو گروهند، دسته ای برادر دینی تو هستند و گروه دیگر در آفرینش همانند تو. اگر گناهی از ایشان سرمی زند، عیب هایی برایشان عارض می شود و خواسته یا ناخواسته خطایی انجام می دهند، آنان را عفو کن و از خطاهایشان چشم بپوش همآن گونه که دوست داری خداوند تو را ببخشد و از گناهانت چشم پوشی کند. زیرا تو مافوق مردم هستی و کسی که تو را به کار گمارده، مافوق تو و خداوند بالاتر از او ... هیچ گاه از بخشش و گذشت پشیمان نشو و به کیفر و مجازات شادمان مباش. در عمل به خشم و غضبی که می توانی خود را از آن برهانی، شتاب نکن».(3)

رهبران الهی رحم و عطوفت و خیرخواهی را در برخورد با مخالفان به حدی رسانده اند، که در پاره ای موارد کسانی که از فلسفه و اسرار چنین اعمالی بی خبرند، می پندارند این اعمال منافات با عزت نفس و بزرگواری دارد. ولی از

ص:274

این نکته غافلند که وقتی این گونه کارها با عزت و سربلندی منافات دارد که به منظور کسب منافع بی ارزش و زودگذر مادی و یا برای دفع خطرات این جهان انجام شود، نه هنگامی که برای نجات انسان ها از بدبختی و هلاکت انجام گیرد، که در این صورت نه تنها منافاتی با فضایل اخلاقی و کمالات انسانی ندارد بلکه بیانگر اوج انسانیت است. در دوران حکومت کوتاه امیرمؤمنان علیه السلام به دلیل مخالفت گروه های گوناگون با آن حضرت، زمینه نمایش سیرة عملی رهبران الهی در برخورد با مخالفان بیش از زمان دیگر امامان پدید آمد. لذا بررسی این دوره از تاریخ در ترسیم اصل فوق اهمیت بسزایی دارد.

امامان معصوم خون قلبشان را در راه خداوند دادند تا انسان ها به درک صحیح و علم و فهم صائب نایل آیند و از جهل و گمراهی نجات یابند.

از زیارات اربعین می خوانیم:

امام حسین علیه السلام خون قلبش را در راه خدا داد تا مردم را از جهالت و گمراهی نجات بخشد و زمینه رشد و آگاهی آنان را فراهم آورد.(1)

پس از کشته شدن عثمان، حضرت علی علیه السلام هیچ حرکت و تلاشی برای تصدی منصب خلافت نکرد بلکه این مردم بودند که با هجوم به خانه آن حضرت او را مجبور به پذیرش حکومت کردند.

امیرمؤمنان علیه السلام در وصف هجوم مردم برای بیعت با او می فرماید:

«مردم همان گونه که شتران تشنه از بند رها شده، برای نوشیدن آب به آبخور هجوم می برند برای بیعت با من هجوم آوردند. به گونه ای که گمان کردم یا من در ازدحام جمعیت کشته خواهم شد یا گروهی به وسیله گروه دیگر».(2)

پس از این که حضرت به حکومت رسید به هیچ وجه معترض گروه اندکی که از بیعت با آن حضرت سر برتافته بودند نشد. حقوقشان را از بیت المال قطع نکرد و آن ها را کاملاً آزاد گذاشت.(3)

طلحه و زبیر که سودای خلافت در سر می پروراندند و به همین دلیل در زمان عثمان در صف مخالفان او قرار داشتند، پس از کشته شدن عثمان به دلیل عدم برخورداری از پایگاه مردمی و فراهم نبودن زمینه خلافت ایشان از خواسته خود

ص:276

تنزل کرده، به امید تصدی پست و مقامی در حکومت حضرت علی علیه السلام با او بیعت کردند. ولی به زودی پی بردند که حضرت علی علیه السلام کسی نیست که بتوان در پرتو حکومت او به ناحق به نوایی رسید.

از سوی دیگر، عایشه که تا دیروز مردم را به کشتن عثمان تشویق می کرد با به حکومت رسیدن حضرت علی علیه السلام به بهانه خون خواهی عثمان پرچم مخالفت با حکومت آن حضرت رابرافراشت. مخالفان حضرت نیز از هر سو به گرد او جمع شدند.

طلحه و زبیر با شنیدن این خبر، به بهانه انجام عمره از حضرت علی علیه السلام اجازه خروج از مدینه را درخواست کردند. امام علیه السلام به ایشان خبر داد که آنان انگیزه ای جز فتنه و آشوب علیه حکومت آن حضرت ندارند و انجام عمره بهانه ای بیش نیست و هنگامی که با انکار طلحه و زبیر مواجه شد، پس از تجدید بیعت و گرفتن پیمان اکید مبنی بر پرهیز از هرگونه مخالفتی با حضرت به آنان اجازه خروج از مدینه را صادر نمود. وقتی حضرت علیه السلام از انگیزة آنان نزد ابن عباس پرده برداشت و ابن عباس گفت: «چرا به آن ها اجازه خروج دادی و آنان را به بند نکشیدی و به زندان نفرستادی؟».

 امام علیه السلام در پاسخ فرمود:

«ای فرزند عباس! آیا به من دستور می دهی قبل از نیکی و احسان، به ظلم و گناه اقدام کنم و بر اساس گمان و اتهام قبل از ارتکاب جرم مؤاخذه کنم».(1)

ظاهر سخن امام علیه السلام این است که قبل از ارتکاب جرم هیچ اقدامی برای جلوگیری از آن جایز نیست و تنها پس از ارتکاب جرم است که می توان مجرم

ص:277

را دستگیر نمود. نظیر این سخن را امام علیه السلام در برخورد با خریت بن راشد نیز فرموده است. خریت بن راشد که از اصحاب امام علیه السلام بود، پس از ماجرای حکمیت در مقابل امام علیه السلام ایستاد.

 او به علی علیه السلام گفت:

«به خدا سوگند! از این پس دستوراتت را اطاعت نخواهم کرد، پشت سرت نماز نخواهم خواند و از تو جدا خواهم شد».

امیرمؤمنان علیه السلام فرمود:

مادرت به سوگ نشیند! اگر چنین کنی، پیمان خود را شکسته ای، پروردگارت را نافرمانی نموده ای و جز به خودت به کسی زیان نرسانده ای! به من بگو دلیل این تصمیم تو چیست؟

خریت دلیل تصمیم خود را پذیرش حکمیت بیان کرد و حضرت از او خواست که با هم بنشینند و دربارة حکمیت با هم بحث کنند تا شاید خریت هدایت شود و خریت با تعهد به این که فردا خدمت حضرت شرف یاب شود از او جدا شد. عبدالله بن قعین می گوید: پس از این گفت وگو من به منزل خریت رفتم ولی آثار ندامت در او دیده می شد و از تصمیم خود دربارة جدایی از حضرت با یارانش سخن می گفت. فردای آن روز خدمت حضرت علی علیه السلام رسیدم و آنچه را از خریت روز گذشته مشاهده کرده بودم، به امام علیه السلام گفتم.

امام علیه السلام فرمود:

«او را رها کن! اگر حق را پذیرفت و بازگشت، از او می پذیرم و اگر خودداری کرد، او را تعقیب می کنیم».

عبدالله می گوید:

به امام علیه السلام گفتم: چرا اکنون او را نمی گیری و در بند نمی کنی؟

ص:278

امام علیه السلام فرمود:

اگر این کار را با هر کس که به او گمان بد داریم انجام دهیم، زندان ها را از آن ها پر می کنیم و من برای خود جایز نمی دانم که بر مردم یورش برم و آنان را زندان و مجازات کنم تا این که مخالفت خود را با ما اظهار کنند.(1)

از طرف دیگر نهی از منکر به معنی پیشگیری از وقوع گناه و جرم است و روشن است که موضوع و مورد آن قبل از ارتکاب جرم است و برخورد پس از وقوع جرم، کیفر و مجازات نامیده می شود.

در توضیح آن می توان گفت: اگر کسی مقدمات جرم و توطئه ای را انجام نداده باشد و دلیل و شاهد خارجی وجود نداشته باشد که او تصمیم بر خروج و آشوب دارد و تنها امام علیه السلام از طریق علم غیب از قصد و نیت او آگاه شده است در این صورت امام علیه السلام تنها به استناد علم غیب خود برای جلوگیری از جرم دست به اقدامی نمی زند، عدم برخورد امام علیه السلام با ابن ملجم با این که بارها به کشتن شدن خود به دست او خبر داده بود، نیز از همین قبیل است بلکه بر اساس سخن حضرت در ماجرای خریت می توان گفت حتی اگر کسی با زبان اظهار مخالفت نماید تا قبل از دست زدن به مقدمات شورش، حضرت با او مقابله نمی کرد.

ولی اگر کسی در عمل وارد مقدمات جرم و شورش شود، به طوری که شواهد و قراین خارجی گویای این است که او در آینده دور یا نزدیک مرتکب جرم خواهد شد، در این صورت بر حکومت اسلامی واجب و لازم است که به هر وسیله ممکن از وقوع آن جلوگیری کند. همآن گونه که در امور مهم مانند قتل بر

ص:279

همه اشخاص واجب است که از کشته شدن انسان بی گناه جلوگیری نمایند، هرچند به کشته شدن شخصِ مهاجم منجر شود.

بهترین شاهد بر این جمع، اقدام امیرمؤمنان علیه السلام در برخورد با ناکثین است. آن حضرت پس از آگاهی از حرکت ناکثین به سرعت از مدینه حرکت کرد تا از ورود آنان به بصره و قتل و غارت انسان های بی گناه جلوگیری کند. البته باید توجه داشت که اقدامات قبل از وقوع جرم جنبه پیشگیری دارد و باید به حداقل اکتفا شود.

به هر حال طلحه و زبیر در مکه به عایشه پیوستند و به بهانه خونخواهی عثمان تمام کسانی که در زمان عثمان بیت المال مسلمانان را به یغما برده بودند و با به خلافت رسیدن حضرت علی علیه السلام مقام و موقعیت خود را از دست داده بودند و کسانی که خویشان و بستگانشان به دست آن حضرت در جنگ های صدر اسلام کشته شده بودند و خلاصه کسانی که تحمل عدالت آن حضرت را نداشتند، گرد خود جمع کردند و پرچم مخالفت علیه حکومت آن حضرت برافراشتند و با تقسیم اموالی که از بیت المال مسلمانان به تاراج رفته بود و فریب عده ای جاهل و ناآگاه سپاهی تهیه کرده، به سوی بصره حرکت کردند.

سپاه ناکثین ابتدا از سپاه عثمان بن حنیف _ حاکم بصره از سوی امیرمؤمنان علیه السلام _ شکست خوردند و با هم قرار گذاشتند تا آمدن حضرت علی علیه السلام حکومت بصره در اختیار عثمان بن حنیف باشد و آنان در هر کجای بصره که بخواهند، ساکن شوند. پس از گذشت چند روز اصحاب جمل مشاهده کردند که با وضع موجود قدرت رویارویی با حضرت علی علیه السلام را ندارند، از این رو با نیرنگ و حیله _ برخلاف قرارداد صلح _ شبانه بیت المال را تسخیر کردند و نگهبانان آن را پس از دستگیری کشتند. در این جریان40 نفر از آنان به دست

ص:280

زبیر در حال اسارت اعدام شدند. آنان عثمان بن حنیف را تحت وحشیانه ترین شکنجه ها قرار دادند و آنگاه از بصره بیرون کردند.(1)

 در جریان دستگیری عثمان بن حنیف 70 نفر از صحابه به دست زبیر کشته شدند و گروهی از آنان که حفاظت از بیت المال را رها نکردند، شبانه مورد تهاجم نیروهای ناکثین قرار گرفتند و 50 نفر از آنان اسیر و به شهادت رسیدند. پس از دستگیری عثمان بن حنیف «حُکَیم بن جَبَله» با 300 نفر از قبیله «عبدالقیس» قیام کرد که همگی به دست ناکثین کشته شدند.(2)

اصحاب جمل پس از تسلط بر شهر بصره، از هیچ تلاش و کوششی برای سرکوب مخالفان خود کوتاهی نکردند و هر صدای مخالفی را با ارعاب، تهدید و شکنجه پاسخ می دادند و با تقسیم بیت المال بصره بین یاران خود به تقویت بنیه نظامی خود پرداختند. ذکر جنایات ناکثین در بصره ما را از هدف اصلی باز می دارد، لذا به همین مقدار بسنده می کنیم.

اجازه نداشتند که اسیران و غنایم را بین مسلمانان تقسیم کنند. چنین منعی، باعث جدایی اصحاب امام علیه السلام از روند فتوحات می شد و نتیجه ای جز تفرقه میان مسلمانان و تضعیف قدرت حکومت اسلامی نداشت. پس در این گونه موارد، می توان گفته که امام علیه السلام در عین مخالفت با حکومت، مصلحت اخروی و یا حتی دنیوی مسلمانان را در چنین برخورد به اظهار دوستانه ای می دیده است.

تقیه را نیز دست کم در برخی از انواع آن، می توان نوعی حکم ترخیصی برای رهایی مؤمنان از عسر و حرج دانست.

یکی از اصول حاکم بر سیرة امامان معصوم، و به ویژه حضرت امیرمؤمنان علیه السلام مصلحت مداری است، حضرت علی علیه السلام پس از آگاهی از شورش ناکثین، به منظور پیشگیری از قتل و غارت مسلمانان توسط آنان، به سرعت حرکت کرد تا از رسیدن آنان به بصره جلوگیری کند ولی با کمال تأسف در ربذه به او خبر رسید که اصحاب جمل از دسترس آن حضرت خارج شده اند، لذا در ربذه برای تهیه نیرو توقف نمود. پس از آن که از «ربذه» آماده حرکت به ذی قار شد یکی از یاران آن حضرت سؤالاتی از او نمود، که تا حد زیادی سیره و روش آن حضرت را در برخورد با مخالفان بیان می کند.

اسکافی می گوید:

هنگامی که حضرت تصمیم گرفت از ربذه به سوی بصره عزیمت کند، «رفاعه بن رافع» به پا خاست و چنین گفت: «ای امیرمؤمنان علیه السلام بر چه کاری تصمیم گرفته ای؟ و ما را کجا خواهی برد؟»

حضرت علی علیه السلام فرمود:

«آن چه نیت کرده ام و تصمیم بر انجامش دارم، اصلاح است اگر از ما بپذیرند و به آن پاسخ مثبت دهند».

ص:282

رفاعه گفت:

«اگر نپذیرفتند، چه؟»

حضرت علی علیه السلام فرمود:

«آنان را فرا می خوانیم و از حق به اندازه ای به آنان می بخشیم که امید داریم راضی شوند».

رفاعه گفت:

«اگر راضی نشدند؟»

علی علیه السلام فرمود:

«تا وقتی که آنان ما را به خود واگذارند، آن ها را به حال خود واگذار می کنیم».

رفاعه گفت:

«اگر ما را به خود واگذار نکنند؟»

علی علیه السلام فرمود:

«در مقابل آنان از خود دفاع می کنیم».

رفاعه گفت:

«نیکو تصمیمی است!»(1)

این گفت وگو به خوبی نشان می دهد که روش حضرت علی علیه السلام در برخورد با مخالفان این بود که تا وقتی آنان در مقابل حکومت قیام مسلحانه نکنند، متعرض آنان نشود.

حضرت علی علیه السلام از همان ابتدا تلاش وسیعی را برای برقراری صلح و جلوگیری از خونریزی آغاز کرد. آن حضرت خاضعانه و با جدیت به هر وسیله

ص:283

ممکن برای برقراری صلح و هدایت پیمان شکنان متوسل شد. به گونه ای که اگر کسی با قدرت، شجاعت و دلاوری های او در جنگ های صدر اسلام آگاهی نداشته باشد، او را آن چنان ضعیف و ناتوان می پندارد که گویا برای حفظ پایه های حکومت خود قادر به اقدامی نیست و لذا از دشمن این گونه تقاضای صلح می نماید! غافل از آن که امیرمؤمنان در آن زمان در اوج قدرت به سر می برد و شرایط از هر نظر به گونه ای برای بهره برداری و استفاده برای سرکوب و خشکاندن ریشه مخالفان خود بنماید. امیرمؤمنان علیه السلام از نظر شخصیت اجتماعی در موقعیتی به سر می برد که فضایل و کمالاتش سراسر جهان اسلام را پر کرده بود و مسلمانان تنها او را نجات دهنده خود می دانستند. از نظر شجاعت به گونه ای بود که نام مبارکش لرزه بر اندام شجاعان و دلاوران عرب می افکند و اینک نمونه ای از تلاش های آن حضرت در برقراری صلح.

امیرمؤمنان علیه السلام در ذی قار نامه ای به سران ناکثین نوشت و در آن بزرگی گناهانی که در بصره مرتکب شده بودند نظیر کشتار مسلمانان و شکنجه عثمان بن حنیف، را به آنان یادآوری کرد و از آنان خواست که از مخالفت با او دست بردارند و به جمع مسلمانان بپیوندند. حضرت علیه السلام این نامه را توسط صعصعة بن صوحان _ یکی از یاران خود _ به سوی طلحه و زبیر و عایشه فرستاد. ولی نامه امام علیه السلام در آن ها هیچ تأثیر نکرد، چه این که آنان گوش خود را بر هر صدای حقی بسته و تصمیم به مبارزه با آن حضرت گرفته بودند.(1)

در نوبت دیگر امام علیه السلام، ابن عباس را به سوی آنان فرستاد و به او فرمود: «بیعت مرا به ایشان متذکر شو!»(2)

ص:284

در نامة دیگر امیرالمؤمنین علیه السلام از طلحه به عنوان «شیخ المهاجرین» و از زبیر با عنوان «تک سوار قریش» یاد کرد.(1)

بار دیگر امام علیه السلام قعقاع بن عمرو صحابی معروف رسول خدا3 را به سوی سران ناکثین فرستاد. قعقاع تا حدی آنان را متمایل به صلح کرد. هنگامی که گزارش مذاکرات خود را خدمت امام علیه السلام عرض کرد، آن حضرت از نرمش آنان تعجب کرد.(2)

و نیز نامه ای توسط عمران بن الحصین خزاعی به آنان نوشت.

در مأموریت دیگری ابن عباس را فقط نزد زبیر فرستاد تا شاید او را که نرمش بیش تری داشت به خود جذب کند.

بار دیگر امام علیه السلام عبدالله بن عباس و زید بن صوحان _ که پیامبر اکرم3 بر بهشتی بودن او شهادت داده بود _ نزد عایشه فرستاد تا بلکه شخصیت آنان، عایشه را از موضع گیریش پشیمان کند، ولی عایشه در پاسخ استدلال و نصیحت و خیرخواهی آنان گفت: «من دیگر سخنان علی را پاسخ نمی گویم، زیرا من در بحث به پای او نمی رسم».(3)

وقتی سپاه ناکثین و سپاه حضرت علی علیه السلام در مقابل هم قرار گرفتند، سه روز گذشت و هیچ جنگی رخ نداد. در این مدت امیرمؤمنان علیه السلام فرستادگانی فرستاد و آن ها را از جنگ و خون ریزی بر حذر داشت.(4)

ص:285

در این زمان حضرت قرآنی به دست ابن عباس داد و به او فرمود بیعت مرا به آن ها متذکر شو و از آنان بخواه قرآن را به حکمیت بپذیرند ولی آن ها سرمست از قدرت و نیروی خود پاسخ دادند: ما پاسخی جز شمشیر نداریم. ابن عباس پاسخ سران ناکثین را به حضرت علی علیه السلام رساند، عرض کرد: «آن ها جز با شمشیر با تو برخورد نخواهند کرد، قبل از این که به تو حمله کنند به آنان حمله کن». در همین حال باران تیر از سوی سپاه ناکثین به طرف یاران حضرت باریدن گرفت. ابن عباس گفت: «مشاهده نمی کنی که آن ها چگونه رفتار می کنند؟ دستور ده تا دفاع کنیم». پیشوای مؤمنان علیه السلام پاسخ داد: «نه، تا این که بار دیگر عذر و حجت را بر آن ها تمام کنیم».(1)

حضرت علی علیه السلام در این نبرد از تمام وسایلی که ممکن بود ناکثین را از خواب غفلت بیدار کند و از بروز جنگ جلوگیری کند یا لااقل موجب تنبه گروهی از آنان گردد، استفاده کرد. از آن جمله شخصیت هایی را که پیامبر3 عمل و گفتار آنان را ملاک تشخیص حق از باطل قرار داده بود، برای ارشاد ناکثین فرستاد. یکی از آن شخصیت ها «عمّار یاسر» بزرگ صحابی پیامبر اکرم3 بود. آن حضرت دربارة عمّار فرموده بود: «تو را گروه ستمگر و تجاوزگر می کشند». عمّار قبل از شروع جنگ جمل بین دو لشکر حاضر شد، به نصیحت و موعظه ناکثین پرداخت ولی پند و اندرز عمّار نیز نتوانست در آنان تأثیر کند و باران تیر از هر سوی بر او باریدن گرفت، اسب عمّار در اثر تیراندازی دشمن از جایش حرکت کرد و او به سپاه حضرت علی علیه السلام ملحق شد.

ص:286

عمّار به حضرت عرض کرد:

راهی جز جنگ برایت باقی نمانده است.(1)

در مقابل تلاش صلح دوستانه حضرت علی علیه السلام سران ناکثین از هیچ تلاش و کوششی در جنگ افروزی و تحریک سپاه خود به جنگ فروگذار نمی کردند. آنان با شعارهای فریبنده و تحریک احساسات مردم، آنان را به جنگ علیه مسلمانان و برادرکشی تشویق و ترغیب می کردند. حضرت علی علیه السلام در اقدام دیگری شخصاً بر مرکب پیامبر اکرم3 سوار شد، بدون اسلحه میان دو سپاه آمد و زبیر را صدا زد، زبیر غرق در سلاح نزد حضرت آمد. آن ها در وسط میدان همدیگر را در آغوش گرفتند.

امیرمؤمنان به زبیر فرمود:

«آیا به یاد داری روزی با رسول خدا3 از کنار من می گذشتید، پیامبر اکرم3 نگاهی به من کرد و لبخندی بر لبان مبارکش نقش بست. من نیز در صورت آن حضرت لبخند زدم، تو به پیامبر3 گفتی: «ای رسول خدا! فرزند ابوطالب دست از خودنمایی برنمی دارد». پیامبر اکرم3 فرمود: زبیر! ساکت باش! او از خودنمایی به دور است ولی تو با او جنگ خواهی کرد و در این پیکار تو ظالم هستی!»(2)

یکی دیگر از اقداماتی که حضرت علی علیه السلام برای جذب ناکثین انجام داد، سخنرانی هایی است که خود آن حضرت و دیگر اصحاب بزرگوار پیامبر اکرم3 ایراد کردند و در آن به شبهاتی که سران ناکثین در بین مردم القاء می کردند پاسخ می گفتند و به استناد ادله محکم و مستدل حقانیت آن حضرت و باطل بودن

ص:287

اصحاب جمل را اثبات می کردند، از آن جمله سخنرانی حضرت علی علیه السلام، خطبه امام حسن مجتبی علیه السلام و خطبه عمّار یاسر است.

آنگاه حضرت علی علیه السلام فرمود:

«کیست که این قرآن را بگیرد، ناکثین را به آن دعوت کند و بداند که در این راه به شهادت خواهد رسید و من بهشت را برای او ضمانت می کنم».

در پاسخ به این پیشنهاد جوانی به نام مسلم از قبیله عبدالقیس به پا خاست، گفت: «من قرآن را بر آن ها عرضه می کنم و در این راه برای رضای خدا جانم را فدا می کنم».

حضرت علی علیه السلام بر جوانیش ترحم کرد، از او روی گرداند و بار دیگر پیشنهاد خود را تکرار کرد. این بار نیز همان جوان به پا خواست. امیرمؤمنان این بار نیز از وی روی برتافت. آنگاه برای بار سوم پیشنهاد خود را تکرار فرمود. باز غیر از آن جوان کسی داوطلب نشد.

حضرت قرآن را به او داد و فرمود:

«کتاب خدا را بر ایشان عرضه و آن ها را به آن دعوت کن».

آن جوان قرآن به دست در مقابل سپاه ناکثین ایستاد و گفت: «این کتاب خداست، امیرمؤمنان شما را به آن دعوت می کند». سپاه جمل در پاسخ دعوت به قرآن دست راستش را قطع کردند. آن جوان قرآن را با دست چپش گرفت. آن دستش نیز قطع شد. در حالی که خون از سراسر بدنش جاری بود، قرآن را به دندان گرفت. در این جا عایشه دستور تیر باران کردن او را صادر کرد.(1)

پس از آن که امید حضرت از برقراری صلح نا امید شد، به یاران خود چنین سفارش کرد:

ص:288

«تا آن ها آغاز به نبرد نکرده اند، با آنان نجنگید. زیرا « به حمد خدا _ شما در کار خود بر حجت هستید و خودداری از جنگ قبل از شروع آنان، دلیل دیگری است برای شما و هنگام پیکار، مجروحان را نکشید، پس از شکست آنان فراریان را تعقیب نکنید، کشته ها را برهنه و اعضایشان را قطع نکنید. وقت تسلط بر متاع و کالاهایشان، پرده ها را بالا نزنید. وارد خانه ها نشوید، از اموالشان چیزی نگیرید. هیچ زنی را با آزار و اذیت خود به خشم نیاورید، هرچند متعرض آبرویتان شوند و به فرماندهان و رهبران و نیاکانتان ناسزا گویند».(1)

حضرت علی علیه السلام تا این حد با گذشت و عطوفت برخورد کرد و از هر جهت راه هرگونه عذر و بهانه را بر آنان بست. امیرمؤمنان علیه السلام دربارة کسانی که آن جنایات هولناک را در بصره نسبت به یاران او روا داشتند چنین سفارش هایی می فرماید. با این که هر کس می داند آن ها پس از شکست در جمل جبهه جدیدی علیه آن حضرت خواهند گشود. بر اساس همین دستور حضرت علی علیه السلام بسیاری از سران ناکثین مانند مروان، عبدالله بن زبیر و... که در جنگ جمل مجروح شدند، توانستند جان سالم به در برند، و البته طلحه نیز به دست مروان کشته شد.(2)

در همان حال که امیرمؤمنان علیه السلام یاران خود را موعظه می کرد باران تیر از سوی ناکثین به سوی آن ها باریدن گرفت. اصحاب حضرت علی علیه السلام که تاب تحمل این همه کرامت، بزرگواری، عطوفت و رحمت را از آن حضرت نداشتند، فریاد برآوردند: «ای امیرمؤمنان! تیرهای دشمن ما را قتل عام کرد. ولی

ص:289

حضرت علیه السلام همانند پدری که در مقابل فرزند گستاخش قرار گرفته و برای هدایت و جذب او از هیچ تلاش و کوششی فروگذار نیست، احساسات یاران خود را کنترل می کرد. در این حال جنازه مردی را که در خیمه کوچکش بر اثر اصابت تیر به شهادت رسیده بود، در مقابل حضرت بر زمین گذاشتند و به حضرت عرض کردند: «این فلانی است».

حضرت با دلی پر خون مانند کسی که همه راه ها به رویش بسته شده است و قدرت بر هیچ اقدامی ندارد، دست به سوی آسمان بلند کرد، عرضه داشت: «خدایا شاهد باش!» بیش از چند لحظه نگذشت که جنازه شخص دیگری در مقابل حضرت بر زمین نهاده شد. امیرمؤمنان بار دیگر یاران خود را به صبر و بردباری دعوت کرد و در پیشگاه خداوند عرضه داشت: «خدایا شاهد باش!» طولی نکشید که عبدالله بن بدیل، صحابی بزرگ پیامبر اکرم3 جنازه برادرش(1)، عبدالرحمن، را که بر اثر تیر به شهادت رسیده بود در مقابل حضرت به زمین گذاشت، عرض کرد؟:

«ای پیشوای مؤمنان علیه السلام ! این برادر من است که به شهادت رسیده است».

حضرت علی علیه السلام که بین دو راهی بسیار عجیبی قرار گرفته بود، در این جا از هدایت آنان کاملاً ناامید شد و حجت را بر آنان تمام شده دانست، لذا بر خلاف میل قلبی خود بر اساس انجام وظیفه و دفاع از جان یاران خود آماده نبرد شد.

در گزارشی آمده است که حضرت علی علیه السلام در جنگ جمل، پس از نماز صبح پرچم را به دست فرزندش محمد بن حنفیه داد، آنگاه یاران خود را تا

ص:290

هنگام ظهر نگه داشت و در این مدت ناکثین را سوگند می داد و به صلح فرا می خواند.(1)

ستم روا داشتیم و بی جهت بیعت با او را شکستیم. ولی وقتی او بر ما پیروز شد هیچ کس را بزرگوارتر و با گذشت تر از او پس از پیامبر اکرم3 نیافتیم، به پا خیزید تا خدمت وی شرف یاب شویم و از او عذرخواهی کنیم».(1)

پس از جنگ جمل، حضرت علی علیه السلام به محمد بن ابوبکر دستور داد خواهرش _ عایشه _ را به خانه بنی خلف انتقال دهد تا دربارة او تصمیم بگیرد. محمد بن ابوبکر گوید: «او را به آن جا منتقل کردم در حالی که مدام به من و حضرت علی علیه السلام ناسزا می گفت و بر اصحاب جمل رحمت می فرستاد».(2)

هنگامی که حضرت علی علیه السلام تصمیم گرفت به سوی کوفه حرکت کند، 40 نفر زن را با لباس مردانه و مسلح، همراه عایشه نمود تا او را به مدین برسانند. در بین راه عایشه مرتب به امیرمؤمنان علیه السلام ناسزا می گفت که حضرت علی علیه السلام حرمت پیامبر3 را نگه نداشته، او را همراه مردان به مدینه فرستاده و ... او آن قدر به حضرت علی علیه السلام ناسزا گفت که وقتی به مدینه رسیدند، یکی از زنان نگهبان، نتوانست تاب آورد و نزدیک عایشه آمد و به او گفت: «وای بر تو ای عایشه! آیا آنچه [در برافروختنِ آتش جنگ جمل] انجام دادی، کافی نبود که دربارة ابو الحسن علیه السلام این چنین سخن می گویی؟ آن گاه، دیگر زنان نیز نزدیک آمدند و از چهره های خویش نقاب بر گرفتند. عایشه که با پی بردن به حقیقت، شرمگین شده بود، کلمة استرجاع بر زبان آورد و از اعمال خود در پیشگاه خدا استغفار کرد و گفت: «خداوند به فرزند ابوطالب جزای خیر عطا کند که حرمت رسول خدا3 را نگاه داشت».(3)

ص:292

حضرت علی علیه السلام دربارة عایشه فرمود:

«افکار و عقده های درونی که نسبت به من داشت او را به جوشش درآورد، آزاری به من رساند که دربارة هیچ کس چنین آزاری روا نمی داشت. با این حال در آینده از احترام گذشته خود برخوردار است و رسیدگی به اعمال با خداست، هر کس را بخواهد عفو می کند و هر کس را بخواهد عذاب می کند».(1)

عایشه آن چنان تحت تأثیر برخورد کریمانه و بزرگوارانه حضرت علی علیه السلام قرار گرفت که پس از جنگ می گفت: «آرزو داشتم 20 سال قبل از آن حادثه مرده بودم».(2) عفو و بخشش امام علیه السلام از مخالفان خود اختصاص به اصحاب جمل ندارد بلکه در موارد دیگر نیز حضرت علی علیه السلام پس از شکست مخالفان خود آنان را عفو می کرد. پس از آن که معقل بن قیس، خریت بن راشد را در اهواز شکست داد نامه ای به این شرح به حضرت علی علیه السلام نوشت:

« ... ما با مارقین که خود را به وسیله مشرکان تقویت کرده بودند، روبه رو شدیم و از آنان تعداد بسیاری را کشتیم و از سیره و روش تو در مورد آنان تجاوز نکردیم، از این رو فراریان و اسیران و مجروحان آنان را نکشتیم ..».(3)

و پس از آن که در منطقه فارس بر آنان پیروزی کامل یافت و خریت کشته شد، از مسلمانانی که با خریت همکاری کرده بودند، بیعت گرفت و آنان را آزاد گذاشت.(4)

ص:293

نامه معقل به امیرمؤمنان علیه السلام به خوبی نشان می دهد که این نوع برخورد سیرة دائمی و همیشگی امیرمؤمنان علیه السلام بوده است.

مرحوم محقق در شرایع در این باره می فرماید:

«آن دسته از اهل بغی که گروهی دارند که به سوی آنان بازگردند، جایز است مجروحان و اسرای ایشان را کُشت و فراریان را تعقیب کرد، ولی آن دسته از یاغیان که گروهی ندارند که به سویشان بازگردند، هدف از جنگ با آنان متفرق کردن اجتماع آن هاست. بنابراین، فراریانشان تعقیب نمی شوند و مجروحان و دستگیرشدگانشان کشته نمی گردند».

مرحوم صاحب جواهر در ذیل این عبارت می فرماید:

«من هیچ مخالفی در آنچه گفته شد نیافتم جز این که در کتاب «الدروس» آمده است که «حسن» نقل کرده که آنان بر شمشیر عرضه می شوند، پس هر کس از آنان توبه کرد، آزاد می شود و اگر توبه نکرد کشته خواهد شد». ولی من گوینده این قول را نشناختم، بلکه از سیرة حضرت علی علیه السلام با اهل جمل خلاف این قول ثابت است و بنابراین، اختلاف قابل اعتنایی در مسئله نیست بلکه در کتاب «المنتهی» و منقول از «تذکره» به علمای ما نسبت داده شده است، بلکه از کتاب «الغنیه» نقل شده که صریحاً ادعای اجماع نموده است.

امام جواد علیه السلام در پاسخ به سؤالات یحیی بن اکثم فرمود:

«اما این که گفتی امیرمؤمنان علیه السلام اهل صفّین را چه در حال پیشروی و چه در حال فرار می کشت و به مجروحان تیر خلاص می زد ولی در جنگ جمل هیچ فراری را تعقیب نکرد و هیچ مجروحی را نکشت و هر کس اسلحه خود را بر زمین گذاشت و یا به خانه اش رفت، امان داد به این دلیل بود که اهل جمل پیشوایشان کشته شده بود و گروهی نداشتند

ص:294

که به آن ها ملحق شوند و همانا به خانه هایشان بازگشتند بدون این که مخالف و محارب باشند و به این که از آنان دست برداشته شود راضی و خشنود بودند، پس حکم این ها این است که شمشیر از میانشان برداشته شود و از آزار و اذیت شان خودداری شود چرا که در پی اعوان و انصاری نیستند. ولی اهل صفّین به سوی گروهی آماده و رهبری باز می گشتند که آن رهبر اسلحه و زره و نیز شمشیر برایشان فراهم می کرد، از بخشش های خود، آن ها را سیراب می کرد، برایشان قرارگاه و منزلگاه آماده می کرد، از بیمارانشان عیادت می کرد و... بنابراین، حکم آن ها یکسان نیست».(1)

راستای احیای جاهلیت است، حرام است و سرکوبی آن لازم و کشته های این درگیری از سوی حق همه شهیدند و از سوی تجاوزگران همه دوزخی.

وقتی مردم با امیرالمؤمنین بیعت کردند و «حکومت علوی» تحقق یافت، آنان که مسلحانه به میدان مبارزه با حکومت او آمدند، همه «اهل بغی» بودند. حضرت امیر نیز با این جمله که:

«و اَحُثّکم علی جهادِ اَهلِ البَغی؛(1) شما را به پیکار با اهل بغی و تجاوز برمی انگیزم و فرا می خوانم» بر این نکته تأکید می فرماید.

حضرت امیر علیه السلام تلاش می کرد که زمین را از لوث وجود آلوده دامن و تیره اندیش و وارونه فکری چون معاویه پاک کند.(2) کسانی در یک مرحله با حضرت امیر «بیعت» کردند، و بزودی بیعت شان تبدیل به «عصیان» شد و عصیان سر از «فتنه» درآورد و حکومت مرکزی مورد تهدید قرار گرفت. این جا بود که حضرت بدون کم ترین تردید، با پیمان شکنان بصره در جنگ جمل و با فتنه انگیزان و متجاوزان شام در صفّین و با یاغیان لجوج خوارج در نهروان به جهاد پرداخت تا حکومت اسلامی و آیین حق را از خطر حفظ کند و منافقان را در دست یابی به اهدافشان (اعاده جاهلیت) ناکام بگذارد.

این بینش و بصیرت در یاران حضرت امیر هم بود و فریب چهره به ظاهر مسلمان متجاوزان و شورشیان را نمی خوردند. عمّار یاسر که به پیش بینی پیامبر خدا در جهاد با اهل بغی در صفّین به شهادت رسید، شامیان را خوب می شناخت. حرف های زیبا و عمیقی دربارة دشمنان دارد.

ص:296

از جمله در خطاب به عمروعاص می گوید:

«جنگ ما با شما که پیمان شکن و ستمگرید، به دستور پیامبر است که فرمود: با ظالمان و روی گردانان از حق، بستیزید و شما همان هایید».(1)

و دربارة معاویه در سومین روز آغاز نبرد صفّین، خطاب به همراهان می گوید:

«ای مسلمانان! آیا می خواهید به دشمن خدا و رسول بنگرید؟ آیا می خواهید ستم کننده به مسلمین و یاور مشرکین را ببینید؟ ... فردی که تا رحلت رسول خدا ما او را به عنوان دشمن مسلمین و دوست گنهکاران می شناختیم؟ آگاه باشید این شخص همان معاویه است. او پیوسته تلاش دارد که نور خدا را خاموش سازد و با دشمنان خدا هماهنگ است».(2)

از این سخن، روشن می شود که عهده دار شدن حکومت فی حدّ ذاته، شأن و مقامی نیست؛ بلکه وسیلة انجام وظیفه اجرای احکام و برقراری نظام عادلانه اسلام است ... نفس حاکم شدن و فرمان روایی وسیله ای بیش نیست و برای مردان خدا اگر این وسیله به کار خیر و تحقق هدف های عالی نیاید هیچ ارزش ندارد. از شاخصه های مهم «حکومت علوی» که آبروبخش نظام امامت است، «عدالت اجتماعی» است. نمونه های فراوانی در سیرة آن حضرت، نشان دهنده اهمیت این مسئله برای او به عنوان ضامن اجرای احکام اسلام در جامعه است. روشی که او در استفاده از بیت المال و تقسیم برابرانه آن میان صاحبان حق، پرهیز از تبعیض در داوری، برخورد با متخلّف، هر کس که باشد، هرچند برادر یا دختر خودش باشد، پدید آوردن عرصه ای برای شکایت از ظالم و رسیدگی به مظلومان و احقاق حق آنان، یکسان دیدن عرب و عجم در عطاها از بیت المال، پرهیز از کم ترین ستمی در حقِ ضعیف ترین افراد و طبقات، اجرای حدود الهی بدون اغماض دربارة زورمندان و اشراف و معاریف، برابر ساختن زندگی و سطح معیشت خویش با محرومان و فقیران و مستضعفان و ... داشت، حکومت او را به عنوان «نمونه» برای همیشه تاریخ، ماندگار ساخت و دیگران را در حسرت آن گونه «عدالت های علوی» گذاشت.

امام امّت از دوران پنج ساله حکومت آن حضرت، به عنوان نمونه ای یاد می کند که سزاوار است پیوسته برای آن جشن گرفت و برای این «مدل جهان داری» مباهات و افتخار کرد. می فرماید:

«این پنج سال حکومت ... با همه گرفتاری هایی که بوده است و با همه زحمت هایی که از برای حضرت امیر فراهم شد، سلبش عزای بزرگ است و همین پنج ساله و شش ساله، مسلمین تا به آخر باید برایش جشن بگیرند، جشن برای عدالت، جشن برای بسط عدالت، جشن برای

ص:298

حکومتی که اگر چنانچه در یک طرف از مملکتش، در جایی از مملکتش، برای یک معاهد، یک زن معاهد، یک زحمت کش بیاید یک خلخال از او، از پای او درآورد، حضرت این حاکم، این رییس ملّت آرزوی مرگ می کند که مرگ برای من مثلاً بالاتر از این است که در مملکت من یک نفر زنی که معاهد است، خلخال را از پایش درآورند. این حکومت، حکومتی است که در رفتنش مردم باید به عزا و سوگواری بنشینند و برای همین پنج سال و پنج روز حکومتش باید جشن بگیرند. جشن برای عدالت، جشن برای خدا، جشن برای این که این حاکم حاکمی است».

ص:299

فصل چهارم

پاسخ به  چند پرسش در بارۀ نحوۀ

تعامل ائمه علیهم السلام با حکومت ها

علل سکوت امام علی علیه السلام

همکاری امیر مؤمنان علیه السلام با عمر و عثمان و راهنمایی ایشان

علل صلح امام حسن علیه السلام با معاویه

تفاوت رفتار امام حسن علیه السلام و امام حسین علیه السلام با امویان

راز قیام نکردن امامان پس از عاشورا

راز عدم شرکت فعال امامان علیهم السلام در قیام های پس از عاشورا

فلسفه و علل پذیرش ولایتعهدی توسط امام رضا علیه السلام

ص:301

علت،

ص:302

ائمه اطهار علیهم السلام به اقتضای شرایط سیاسی و اجتماعی و مصالح اسلام و مسلمانان در زمان های مختلف در برابر مخالفانشان رفتارهای متفاوتی داشتهاند. امام علی علیه السلام در مدت بیست و پنج سال حکومت خلفای پیش از خود سکوت کرد و به جز اعتراض های اولیه هیچ اقدام عملی در جهت بازپس گیری حق خویش انجام نداد. از آن گذشته امام علی علیه السلام نه تنها اقدامی برای بازپس گیری حق خویش نکرد که در دوران خلافت عمر و عثمان با آن دو همکاری می کرد و آن دو را راهنمایی هم می نمود. پس از امام علی علیه السلام می بینیم که امام حسن مجتبی علیه السلام در برابر معاویه گزینه صلح را اختیارمی کند، در حالی که امام حسین علیه السلام در برابر یزید قیام کرد و در نتیجه شهادت را برگزید. پس از قیام کربلا ائمه اطهار علیهم السلام نه خودشان اقدام به قیام مسلحانه کردند و نه در قیام های شیعی پس از عاشورا به صورت فعال شرکت کردند. امام رضا علیه السلام نیز با اینکه حکومت مأمون را مشروع نمیدانست، ولایتعهدی او را پذیرفت. این ها سؤالاتی است که در مورد رفتار و سیرة سیاسی امامان در برخورد با مخالفینشان وجود دارد. در این فصل به بررسی این شبهات و پرسش ها می پردازیم.

هرگز حاضر به تأیید آن نبود، چرا در همان آغاز شکل گیری فتنه، به صورت قاطع تری علیه آن اقدام نکرد؟ چرا در طی مدت طولانی قبل از به دست گرفتن خلافت، این کار را انجام نداد؟ چرا شمشیر به دست نگرفت و در برابر کسانی که به وجود آورنده این انحرافات بودند، نایستاد؟ چرا سکوت کرد و علل سکوت وی چیست؟

 سکوت امام علی علیه السلام علل گوناگونی دارد که برخی از آن ها از قرار ذیل است:

 1. مهم ترین دلیل که خود آن حضرت نیز در خطبة شقشقیه به آن اشاره کرده است، و دیگر علل، فرعی از آن محسوب می شود حفظ مصلحت اسلام و مسلمانان است. امام علیه السلام که حافظ دین و شریعت اسلام است، مصلحت را در این دیدند که از حق مسلم خویش در امر رهبری امت دست بردارد و از قیام و پیکار مسلحانه دست بکشد تا نهال نوپای اسلام نخشکد.

2. خطر تفرقه میان مسلمانان علت دیگری است که امام علیه السلام را وادار به سکوت کرده است. امام علیه السلام می دید که اعتراض و قیام او علیه اهل سقیفه، باعث تفرقه میان مسلمانان می شود و این امر موجب فساد دین خواهد شد. از این رو امام، صبر را بر جنگ ترجیح دادند.

امام علیه السلام خود به این علت اینگونه اشاره می کند:

«هنگامی که خداوند پیامبر خود را قبض روح کرد، قریش با خودکامگی خود را بر ما مقدم شمردند و ما را که به رهبری امت از همه شایسته تر بودیم، از حق خود بازداشتند. ولی من دیدم که صبر و شکیبایی بر این کار، بهتر از تفرقه میان مسلمانان و ریخته شدن خون آنان است. زیرا مردم به تازگی اسلام را پذیرفته بودند و دین مانند مشکی مملو از شیر

ص:304

بود که کف کرده است و کوچکترین سستی و غفلت آن را فاسد می سازد و کوچکترین اختلاف آن را وارونه می کند».(1)

3. خطر مرتدان، از دیگر علل سکوت امام علی علیه السلام محسوب می شود. مسأله جدی که پس از رحلت پیامبر واقع شد، جریان مرتدان بود. بسیاری از اعراب که در سال های آخر عمر پیامبر به دلایل سیاسی و مانند آن اسلام را پذیرفته بودند، پس از رحلت آن حضرت، ابتدا از پرداخت زکات خود داری کردند و سپس اصل اسلام را انکار کردند. در این میان، جز مدینه، مکه و طائف، اکثر قبایل دیگر بلاد اسلام، از دین برگشتند و مکه و طائف نیز که به ضرب شمشیر مسلمان شده بودند، منتظر اوضاع مدینه بودند. از این رو، اگر در مدینه شورشی صورت می گرفت، اصل اسلام در خطر بود. از این رو، امام علیه السلام نه تنها قیام نکرد، که خود را به دفاع و حمایت از دولت ابوبکر و بیعت با وی ملزم می دید.

آن حضرت خود در این زمینه می فرماید:

 «به خدا سوگند هرگز به خاطرم خطور نمی کرد که عرب بعد از پیامبر3 امر امامت و رهبری را از اهل بیت علیهم السلام او بگردانند و خلافت را از من دور سازند، تنها چیزی که مرا ناراحت کرد، اجتماع مردم در اطراف فلانی (ابوبکر) بود تا با او بیعت کنند. دست نگه داشتم تا این که باچشم خود دیدم، گروهی از اسلام بازگشته اند و می خواهند دین محمد3 را نابود سازند. ترسیدم که اگر اسلام و اهلش را یاری نکنم، شاهد نابودی و شکاف در اسلام باشم که مصبیت آن برای من از محروم شدن از خلافت و حکومت بر شما بزرگ تر بود...».(2)

ص:305

4. نداشتن یار و یاور نیز یکی دیگر از علل سکوت امام علی علیه السلام بود. امام علیه السلام در روزهای آغازین سقیفه در پی آن بود که حمایت تمام انصار و مهاجر را به دست آورد و مردم را به عدم حمایت از ابوبکر وادار سازد. اما جز تعدادی نسبتاً اندک از صحابه پیامبر از علی علیه السلام حمایت جدی نکردند. البته، به نظر می رسد امام علیه السلام هرگز در شرایط آن زمان، به دنبال قیام خونین و مسلحانه نظیر قیام کربلا نبوده است، بلکه هدف امام علیه السلام بازگرداندن خلافت به اصل خود با شیوه مسالمت آمیز بوده است.

 در تأیید آنچه با استناد به سخنان خود امام علی علیه السلام بیان شد، امام باقر علیه السلام نیز از بین رفتن اساس اسلام، ارتداد مسلمانان، و نداشتن یار و یاور را از علل سکوت امام علی علیه السلام بیان می کند:

هنگامی که مردم پس از بیعت با ابوبکر، آن کارها را کردند که کردند، تنها چیزی که امیرمؤمنان را از آن بازداشت که [مردم را] به سوی خویش فرا بخوانَد، مراعات حال مردم و نگرانی از این بود که مبادا از اسلام باز گردند، به پرستش بت ها روی آورند، و شهادت به یگانگی خدا و رسالت پیامبر را ترک کنند. این در حالی بود که پذیرش آنچه [با او] کردند، برایش خوشایندتر از آن بود که ببیند به یک باره، از اسلام روی گردان شده اند. در آن حوادث، تنها کسانی هلاک شدند [و راه شقاوت پیمودند] که خودشان مرتکب آن اعمال شدند؛ اما کسی که در آن کارها دست نداشته و با این حال، از سرِ نادانی و بیآن که قصد کینه توزی با امیرمؤمنان را داشته باشد، همان راهی را رفته که دیگران رفته اند [و ولایت امیرمؤمنان را انکار کرده]، این کار، باعث کفر چنین کسی نیست و او را از دایرة اسلام بیرون نمی رانَد. امیرمؤمنان نیز به همین دلیل بود

ص:306

که وقتی یاورانی نیافت، امر خویش را پنهان داشت و با بی میلی، [با ابوبکر] بیعت کرد.(1)

این حدیث، به خوبی روشن گر وضعیت حضرت علی علیه السلام پس از رحلت رسول خدا است و اولاً بیان کننده این مطلب است که عده ای از سر دشمنی و عداوت، درصدد غصب خلافت برآمدند و در این راه، حتی حاضر به نابودی اسلام بودند. ثانیاً حاکی از این است که آن حضرت به اندازه کافی یاور نداشت که بتواند بر فضای حاکم غلبه کند و بدون خون ریزی، بر امور مسلّط شود. ثالثاً روشن می کند که جنگ و خون ریزی و درگیری در آن زمان، حتی اگر به پیروزی امام علیه السلام می انجامید، نابودی اصل اسلام را در پی داشت و همین امر علت اصلی اعراض آن حضرت از حق خویش و بیعت با اکراه بود. معلوم نبود که امام علیه السلام در صورت قیام، پیروز شود و حکومت را در دست بگیرد؛ ولی این نکته پیدا بود که پس از آن، چیزی از اسلام باقی نخواهد ماند و جامعه به دورة جاهلی باز خواهد گشت. اما اگر امام علیه السلام از حقّ خویش دست بر می داشت، هرچند انحرافی بزرگ در اسلام به وجود می آمد، اما ظاهر و صورت اسلام باقی می ماند و همین ظاهر، موجب نجات بسیاری از مردم می شد که بدون دشمنی به جو غالب گرویدند، ولی اگر صورت اسلام از بین می رفت، دیگر چیزی باقی نمی ماند و همه مردم منحرف می شدند. از سوی دیگر، اگر چیزی از اسلام باقی

ص:307

نمی ماند، حضرت علی علیه السلام حکومت جامعة اسلامی را برای چه چیز می خواست؟ ایشان حکومت را برای هدایت مردم به صراط مستقیم و از بین بردن انحراف می خواست و با نابودی اصل اسلام، دیگر رسیدن به چنین هدفی محال بود.(1)

اگر پرسیده شود که چرا آن حضرت، یاری ابو سفیان را آنگاه که او به امام علیه السلام پیشنهاد بیعت داد رد کرد ؟و چرا پیشنهاد ابن عباس را نپذیرفت ؟(2)

در پاسخ باید گفت که با توجه به سیرة حضرت علی علیه السلام در دوران حکومتش، روشن می شود که آن حضرت هیچ گاه حکومت را برای تسلط بر مردم و قدرت طلبی نمی خواست. این نگرش به حکومت هرگز با یاری از شخصی مانند ابو سفیان، که به علت خصلت های قبیله ای مایل بود قبیلة معروف قریش خلافت را در دست گیرند، سازگار نبود. از سوی دیگر، اگر حضرت علی علیه السلام با حمایت شخصی مانند ابو سفیان، حکومت را در دست می گرفت، تحت تسلط او و هم فکرانش قرار می گرفت و این امری است که امام علیه السلام هیچ گاه به آن راضی نبود. از این رو، در پاسخ به او فرمود:

تو طالب چیزی هستی که ما به آن تمایلی نداریم و پیامبر اکرم با من پیمانی بسته است که من بر پیمان خویش هستم.(3)

متن این پیمان، که آن حضرت در این جا از آن سخن می گوید: در روایات دیگر آمده است. ایشان می فرماید: پیامبر اکرم به من گفت:

ص:308

ای علی مخصوص توست دولتی امت من، اگر تو را به خوشی به امامت برگزیدند و بر تو راضی شدند پس به امور دین و دنیای ایشان برخیز و اما اگر در امر امامت دولت تو اختلاف کردند پس آنها را رها کن پس همانا خدا برای تو راه خروجی قرار خواهد داد. پس نگاه کردیم دریافتیم هیچ ندارم و با من هیچ کمک کاری نیست مگر اهل بیتم که نسبت به آنها احساس خطر می کردم. آری اگر بعد از رسول خدا صلی الله علیه و الهعمویم حمزه و برادرم جعفر با من بود هیچگاه بیعت مکرهانه با آنها نمی کردم(1).

از این سخن و سیرة آن حضرت هم چنین روشن می شود که حکومت امام علیه السلام باید با پشتیبانی سران و بزرگان جامعة اسلامی، از مهاجران و انصار تحقق می یافت و آن حضرت نمی خواست صرفاً با پشتیبانی عبّاس و اهل بیتش، جنبة قبیله ای و عشیره ای پیدا کند، زیرا آن حضرت دلایل و شواهد کافی برای رسیدن به حکومت و پذیرش آن از سوی مهاجران و انصار در اختیار داشت و می دانست که همگان از این دلایل آگاهند و اگر بخواهند به سوی حق حرکت کنند، راهی جز پذیرش و تسلیم خلافت به آن حضرت ندارند. به همین علت، در پاسخ به عباس، که از آن حضرت خواست تا بیعت او را بپذیرد، فرمود:

چه کسی غیر از ما، در پی این امر است؟(2)

ص:309

شرعی می پردازد و خلفا را در اجرای احکام اسلامی تا حد توان آنان و تا آن جا که به راهنمایی های او گوش فرا می دادند، یاری می کند، هدفی جز پیش برد احکام اسلامی ندارد و اگر به عُمَر پیشنهاد می کند که خودش در جنگ با مشرکان حاضر نشود(1) هدفی جز سربلندی جامعة اسلامی و دین خداوند ندارد، هرچند معتقد باشد که جامعة اسلامی از یک انحراف اساسی به علت انحراف مسیر خلافت رنج می برد، ولی این برای آن حضرت، بدان معنا نیست که جلوی دیگر انحرافات را نگیرد و آنچه از دستش بر می آید، برای اعتلای جامعة اسلامی انجام ندهد. نمونه بارز این دلسوزی را دربارة عثمان مشاهده می کنیم. با این که انحرافات عثمان به اندازه ای بود که حتی عموم مردم در جامعة اسلامی متوجه این امر شده بودند و برای عزل او اقدام می کردند، ولی در این اوضاع و احوال، باز آن حضرت به گونه ای عمل می کند که صلاح جامعة اسلامی در آن است. ایشان هیچ گاه از وضعیت به وجود آمده، قصد بهره برداری و انتقام ندارد و هرچند با معترضان به عثمان، هم عقیده است، ولی کشته شدن عثمان به دست انقلابیون را فتنه می داند که راه کُشت و کُشتار را در امّت باز می کند و فتنه ها برپا می سازد و حق و باطل را به هم می آمیزد.

بدین علت، تا حد توان می کوشد تا انحرافات عثمان را از بین ببرد و انقلابیون را راضی کند و فتنه را خاموش سازد، ولی هیچ یک از این اقدامات به معنای رضایت ایشان از خلافت عثمان نیست.

حکومت را که حق او بود به شخص ظالم و فاسقی چون معاویه واگذار کرد، در حالی که امام علی علیه السلام او را لایق زمامداری منطقة شام هم نمی دانست.

در پاسخ به سؤال بالا باید گفت تاریخ نشان می دهد که امام حسن علیه السلام در دوره حکومت کوتاه خود (حدود شش ماه)، با مشکلاتی فراوان روبه رو بود و گزینه ای جز صلح در برابرش وجود نداشت. از این رو با در نظر گرفتن شرایط زمانی که امام علیه السلام در آن قرار داشت و نیز با توجه به سخنان خود آن حضرت در این باره می توان علل و عوامل زیر را بخشی از علل صلح امام علیه السلام با معاویه ذکر کرد:

زندگی در سایه حکومت مقتدر روم را تجربه کرده بودند. از سوی دیگر، رومیان به ساکنان شام، ستم بسیار روا می داشتند و به بهانه های گوناگون، آنان را تحت فشارهای مختلف فرهنگی، دینی و اقتصادی قرار می دادند و مالیات های متنوع بر آنها تحمیل می کردند. ورود اسلام در این منطقه، با نام افرادی از بنی امیه (چون یزید بن ابوسفیان و برادرش معاویه) همراه بود. سپاه اسلام فشارهای رومیان از مردم شام را برداشت. کار به جایی رسید که آنان، بنی امیه را فرشته نجات خود می دانستند و ضمن شناخت بسیار سطحی از اسلام، برای هر گونه فداکاری زیر پرچم آنها آماده بودند. همین عامل توانست بنی امیه را در دو شاخه سفیانی و مروانی، تا حدود یک قرن بر سراسر مملکت اسلامی مسلّط سازد. گروهی معتقدند: حتی اگر امام علی علیه السلام به شهادت نمی رسید، نمی توانست در برابر این سپاه کاری انجام دهد؛ در حالی که موقعیت امام حسن علیه السلام بسیار دشوارتر از پدرش بود. در دیدگاه مردم آن زمان، امام حسن علیه السلام از ویژگی های پدرش (نخستین مسلمان، فداکارترین یار پیامبر اکرم صلی الله علیه و الهو شایسته ترین فرد برای فرمانروایی)، بی بهره بود!! از سوی دیگر، جوان تر بودن آن حضرت از معاویه، بهانه ای شده بود تا معاویه خود را دارای خبرگی و تجربه و امام علیه السلام را در امور کشورداری، خام و بی تجربه معرفی کند.(1) با این همه، امام علیه السلام در جهت احقاق حق خود، سپاهی آراست و به مقابله با معاویه روی آورد. سپاه وی حدود یک پنجم سپاه شصت هزار نفری معاویه بود.(2) و از نظر روحیه، وضعیتی نامساعد داشت. خیانت فرماندهان، بی انگیزگی سربازان و ناهماهنگی آنها، سپاه را چنان سست و ناکارآمد ساخته بود که نیروهای حضرت، آماده بودند برای نجات

ص:313

خویش و عدم رویارویی با لشکر شام، امام علیه السلام را دستگیر کنند و به معاویه تحویل دهند.(1)

سر داد.(1) معاویه در پی پیروزی بود؛ ولی بیشتر به پیروزی صلح آمیز می اندیشید؛ زیرا نبرد با امام حسن علیه السلام سبط اکبر پیامبر اکرم3 و پیروزی قهرآمیز بر وی، حکومت او را با بحران مشروعیت و معاویه را با نفرت مسلمانان روبه رو می ساخت؛ به ویژه اگر امام علیه السلام در این جنگ به شهادت می رسید.(2) بنابراین تنها راه نجات معاویه، پیروزی صلح آمیز بود. او برای رسیدن به این صلح، انواع راه ها و نیرنگ ها را آزمود که شایعه پراکنی در لشکر کوفه و تضعیف روحیه آنها، تنها بخشی از برنامه های معاویه در این مقطع زمانی به شمار می آمد. معاویه شایعات زیادی رابرای درهم شکستن روحیة لشکریان امام حسن علیه السلام پخش کرده بود ازجمله وقتی تلاش کرد تا قیس بن سعد را نیز باوعده های فراوان به سوی خود جلب نماید اما موفق به این کارنشد و با پاسخ بسیار شدید اللحن قیس بن سعد مواجه شد که درپاسخ به یکی ازنامه های معاویه وی را« وثن بن وثن» می خواند، معاویه وقتی نتوانست قیس بن سعد را به سوی خود بکشاند درکوفه شایعه کرد که قیس بن سعد با معاویه صلح کرده است، هم چنین شایعه کرد که قیس بن سعد درجنگ بامعاویه کشته شده است(3)، شایعه درخواست صلح ازسوی امام حسن علیه السلام و اینکه معاویه این درخواست را در دست مطالعه دارد،(4) وی اینگونه شایع کرده بود که حسن بن علی علیه السلام برای جلوگیری از اختلاف، پیشگیری از خونریزی ها و برای حفظ مصلحت امت اسلامی و وحدت کلمه حاضرشده با معاویه بنشیند و مذاکره کند و یا اینکه نمایندگانش را به سوی معاویه فرستاده

ص:315

است تا در این مورد تصمیم بگیرند. اینگونه شایعات در سستی سپاه امام علیه السلام اثرات بس ویرانگر و مخرّب داشت.

به هر روی حفظ شیعه یکی از ضرورت هایی بود که امام علیه السلام را وادار به پذیرش اقدامی کرد که انجام آن خود رشادت خاص خود را می طلبید. برای امام علیه السلام و اصولاً هر فرد مکتبی، مهم آن است تا به رسالت شرعی خویش عمل کند نه آنکه به دلیل احتمال طعنه های مردم، خود را به دامی دراندازد که جز نابودی خود و همراهان حاصلی ندارد.(1)

لذا خود آن حضرت در مورد صلح خویش فرمود: به خدا سوگند کاری که من کردم برای شیعیانم بهتر از آن چیزی است که خورشید بر آن طلوع یا غروب نماید.(2)

سرانجام با اوضاع و شرایط پیش آمده که از یک طرف بسیاری از فرماندهان لشکر امام علیه السلام با تطمیع معاویه به سپاه وی پیوسته بودند، از طرفی پخش شایعات بی اساس از سوی عمال معاویه در میان سربازان امام علیه السلام باعث ضعف و سستی و یأس و ناامیدی در سپاهیان امام علیه السلام شده بود، از سویی معاویه در پی مؤثر واقع شده دسیسه هایش برگه ای سفید امضا به عنوان صلحنامه نزد امام حسن علیه السلام فرستاده بود تا آن حضرت خود هر شرطی صلاح می داند، در آن بگنجاند،(3) همة این امور آن حضرت را واداشت که به ارزیابی بنشیند و با مجسم کردن همة وقایع و عوامل موافق و مخالف راهی را برای نجات از مشکل برگزیند.

در این موقعیت، حضرت بین دو گزینه جنگ و صلح قرار گرفت. اگر گزینه جنگ را انتخاب می کرد، احتمال پیروزی بر معاویه با این سپاه اندک، ناهماهنگ،

ص:318

بی روحیه و خائن در حد صفر بود و به اسارت یا شهادت امام علیه السلام می انجامید. در صورت اسارت، معاویه بر آن حضرت منّت می نهاد و او را در نظر مردم رهین منت خود می ساخت. بی تردید این امر به خواری امام علیه السلام می انجامید؛ به ویژه اگر آن حضرت به وسیله سپاه خود اسیر و به معاویه تحویل داده می شد!! چنانچه امام علیه السلام به شهادت می رسید، معاویه به قلع و قمع شیعیان می پرداخت و هسته های اولیه شیعه را در سراسر جهان اسلام نابود می ساخت. در این موقعیت، انتخاب صلح، عاقلانه ترین کار به شمار می آمد. از سوی دیگر، عدم انتخاب صلح، چهره ای جنگ طلب و خشن از امام علیه السلام ارائه می داد؛ چهره ای که شکست وی، هیچ دستاورد مثبتی به ارمغان نمی آورد و مردم ریخته شدن خونش را نتیجه طبیعی خشونتش می دانستند!! اهمیت این انتخاب، هنگامی روشن می شود که توجه کنیم امام علیه السلام می توانست با گنجاندن شرایط اساسی ای چون لزوم حفظ جان خویش و شیعیان و موروثی نشدن حکومت در خاندان بنی امیه،(1) برگ برنده سیاسی را در اختیار گیرد. البته معاویه به این شرایط عمل نکرد؛ ولی امام علیه السلام بدین طریق پیروزی ای دیگر به دست آورد و توانست چهره به ظاهر صلح طلب، مسالمت جو و متظاهر به اسلام معاویه را رسوا سازد.

امام حسن علیه السلام زمانی خلافت جامعة اسلامی را به عهده گرفت که حضرت علی علیه السلام روش خویش و اهل بیت را در مبارزه همه جانبه با معاویه تا سرنگونی و نابودی آن، روشن ساخته بود و همه می دانستند که آن حضرت هرگز با معاویه سازش نخواهد کرد و او را به رسمیت نخواهد شناخت. در بخش قبل، در بحث صلح امام حسن علیه السلام روشن شد که آن حضرت نیز همین شیوه را در پیش گرفت و حتی پس از پایان یافتن صلح و تثبیت حکومت معاویه، باز هم بر حقانیت خویش و بطلان حکومت معاویه تأکید داشت و برای مردم بیان می کرد که شرایط جامعه موجب شده است که خلافت را به معاویه واگذار کند و گرنه، در باطل بودن او شکی ندارد. از سوی دیگر، ارزیابی صلح آن حضرت و شرایط مطرح شده در صلح نامه نیز روشن می سازد که امام علیه السلام از این راه، شیوه جدید مبارزه علیه معاویه را آغاز کرد. این صلح نامه ماهیت معاویه را برای مردم برملا کرد و برای همه روشن ساخت که معاویه، تنها به سلطه و پادشاهی بر مردم می اندیشد و هرگز در راه تثبیت اهداف اسلام و قرآن، گامی بر نخواهد داشت. مفاد صلح نامه،(1) نه تنها به طور لفظی از سوی معاویه انکار شد، بلکه به طور عملی نیز خلاف آن ها رواج یافت. امیران نصب شده از سوی او مأموریت یافتند توهین و سبّ حضرت علی علیه السلام را رواج دهند، شیعیان در همه جا تحت فشار قرار گرفتند و عده ای از آنان به شهادت رسیدند و برنامه ریزی برای جانشینی یزید، آغاز شد و سرانجام تحقّق یافت.

ص:320

نقض عهد از سوی معاویه، شیعیان و محبان اهل بیت را به جوش و خروش وا داشت. آنان نزد امام حسن علیه السلام آمدند و از آن حضرت خواستند که در برابر نقض عهد، به قیام و مبارزه برخیزد، اما هنگامی که پاسخ منفی امام علیه السلام را شنیدند، گمان کردند که امام علیه السلام نمی خواهد قیام کند، در حالی که شرایط برای مبارزه با معاویه مهیاست. پس به سراغ امام حسین علیه السلام رفتند و از ایشان خواستند که رهبری آنان را در مبارزه بر عهده گیرد، اما آن حضرت نیز با شناخت واقعی شرایطی که برادرش با آن مواجه بود، به آنان پاسخ منفی داد و به تبیین اوضاع و احوال جامعه پرداخت و مبارزه با معاویه را بیهوده دانست:

هر کسی باید در خانة خود مسکن گزیند تا زمانی که این مرد (معاویه) زنده است. پس هرگاه او بمیرد و شما زنده باشید، امید است که خداوند برای ما خیر و خوبی پیش آورد و رشد ما را عنایت کند و ما را به خویشتن وا نگذارَد. همانا خداوند با متّقین و محسنین است.(1)

پاسخ امام حسین علیه السلام به قیام بر علیه معاویه پس از شهادت برادرش، تأیید کننده این مطلب است و نشان می دهد که پاسخ منفی امام، در زمان حیات برادرش، تنها برای رعایت حرمت برادر و امامت او نبوده است. آن حضرت در پاسخ نامه شیعیانشان در کوفه، بر همان مطلب تأکید کرد که در زمان برادرش به آنان داده بود:

امید این دارم که نظر برادرم در ترک جهاد و نظر من در جهاد با ستمکاران، هر دو، رشد و صحیح باشد. پس تا زمانی که معاویه زنده است، دست نگاه دارید و خود را مخفی سازید و خواستة خویش را

ص:321

کتمان کنید و از گمان دشمنان بپرهیزید. پس اگر برای معاویه اتفاقی افتاد و من زنده بودم، نظرم را به شما خواهم رساند، اگر خداوند بخواهد.(1)

بدین ترتیب، امام حسن علیه السلام از آغاز خلافت، همان راه پدر بزرگوارش را برای نابودی معاویه در پیش گرفت و مردم را در این راه بسیج کرد، اما اصحاب ایشان کسانی نبودند که عزم جدی برای جنگ داشته باشند، مگر گروه اندکی از شیعیان مخلص. به همین علت، وقتی امام علیه السلام متوجه خیانت و نامه نگاری آنان به معاویه شد، برای حفظ جان شیعیان مخلص خود، راه صلح را در پیش گرفت، اما همواره بر این امر تأکید می کرد که خلافت متعلق به اهل بیت و او است و معاویه بر باطل است و اگر شرایط مساعد بود، به مبارزه نظامی با او برمی خواست:

امام حسن علیه السلام در پاسخ معاویه نوشت: این امر مال من است و خلافت متعلق به من و اهل بیت است و از رسول خدا3 شنیدم که فرمود: خلافت بر تو و خاندانت حرام است. به خدا اگر انسان هایی صابر و آشنا به حق خود، که معرفت خویش را انکار نمی کردند، می یافتم، آن را تسلیم تو نمی کردم و به خواست تو عمل نمی نمودم.(2)

ص:322

آن حضرت، این مبارزه را در متن صلح نامه نیز پی گیری کرد و شرایط آن را به گونه ای تنظیم کرد که معاویه را رسوا و ماهیت ضد اسلامی و انسانی او را برای همه آشکار سازد.

گفت و گوی سدیر با امام، در دو جهت دیگر نیز شایان توجه است: یکی از حیث آشنایی با وضعیت اجتماعی پس از رحلت رسول خدا3؛ زیرا نشان می دهد که وی به ارتکاز، قلّت یاوران را علّت محرومیت امام علی علیه السلام از تصدّی حکومت می دانسته است. دیگری از حیث آشنایی با جایگاه رفیع امام علیه السلام در میان مردم و شمار شیعیان و کسانی که از علاقه مندان امام علیه السلام بوده اند. این گروه به هر حال، آن قدر به امام علیه السلام ارادت داشته اند که سدیر گمان کند آنان در جهاد و انقلاب، به یاری امام علیه السلام خواهند شتافت و آن قدر فراوان بوده اند که سدیر در بیان تعدادشان، بگوید: «نیمی از دنیا!».

آن حضرت در گفت و گویی مشابه، از مفضّل بن قیس شمار شیعیان کوفه را جویا می شود و او می گوید: «پنجاه هزار نفر». امام علیه السلام در خلال سخنان خود، آرزو می کند که کاش تنها 25 نفر اهل معرفت به مقام امام، در کوفه یافت شوند!(1)

این روایت نیز حکایت از این دارد که ائمه علیهم السلام در همه زمان ها در وضعیت خاصی قرار داشته اند که به علت نداشتن افراد استوار در دین و پیروان واقعی، نمی توانسته اند دست به قیام بزنند و وظیفه الهی خویش را دربارة جامعه ادا کنند و حکومت را از دست جباران و ستمگران بگیرند.

ص:324

بنا بر این، این که در سیرة امامان پس از قیام امام حسین علیه السلام به مبارزه مسلحانه مستقیم علیه حکومت ها بر نمی خوریم، این بدان معنا نیست که آنان معتقد به مبارزة مسلحانه نبودهاند، بلکه کمی یار و یاور باعث شده است تا آنان دست به اقدام مسلحانه نزنند. شواهد گوناگونی بر این مدعا که آنان معتقد به مبارزة مسلحانه و ادامه راه امام حسین علیه السلام بودهاند، وجود دارد.

در زیر به برخی از این شواهد اشاره می شود:

امام باقر علیه السلام می خواهد که در مسابقة تیراندازی شرکت جوید. وقتی به مهارت آن حضرت در تیراندازی پی می برد خشمگین می شود. امام صادق علیه السلام می فرماید: همین امر به تصمیم او برای کشتن پدرم انجامید و آنگاه که از آن حضرت می شنود که این کمالات، یعنی کمال در علم و تکمیل دین، ارثی خاندان اهل بیت است و امام صادق علیه السلام نیز هم چون پدرش دارای همین خصال والا است، دیگر قادر به کنترل خویش نیست و عزم خود را برای به شهادت رساندن آن حضرت جزم می کند.(1)

امام صادق علیه السلام نیز همواره از سوی منصور تحت نظر بوده است و گزارش های مختلف دربارة نامه نگاری آن حضرت به اهالی خراسان، برای نقض بیعت منصور و بیعت با آن حضرت و جمع آوری سلاح و نامه های شیعیان در نزد امام، چند بار آن حضرت را به دربار منصور کشاند و هر بار با اعجازی از سوی امام، ایشان نجات یافت. این مطلب دربارة امام هادی علیه السلام نیز تکرار می شود. امام حسن عسگری علیه السلام علت مبارزه بی امان بنی امیه و بنی عباس بر ضد اهل بیت و ائمه علیهم السلام را دو چیز معرفی می کند: اوّل این که آنان خوب می دانستند که حقی در خلافت ندارند و می ترسیدند که ائمه علیهم السلام به طلب حق خویش برخیزند و خلافت از دست آنان خارج شود.

این روایت یکی دیگر از علل مقابله حاکمان با اهل بیت را ترویج نظریه زوال حکومت های جور و استقرار حکومت اهل بیت از سوی آنان بیان می کند و نیز بر این مطلب تأکید می کند که آنان چون قائم از اهل بیت را نمی شناختند، تصمیم به نابودی نسل آنان گرفته بودند تا قائم نیز در این بین کشته شود و یا متولد نگردد. این بدان معنا است که حکومت های معاصر ائمه علیهم السلام دربارة هر یک از ائمه علیهم السلام این احتمال را می داده اند که با آغاز مبارزه مسلحانه، به این امر تحقق بخشد و خود اهل بیت نیز با مطرح و شایع کردن این مطلب، این ترس را بر

ص:327

حکومت های جور تحمیل می کرده اند و همین اشاعه خود نوعی مبارزه مسلحانه بر ضد حکومت های ظالم و غاصب محسوب می شد.(1)

دو دهه پس از این، فرزند او امام صادق علیه السلام نیز در برابر توقعاتی مشابه قرار گرفت؛ چنان که پس از وی، بنا به دلایلی، برخی از امامیه امام کاظم علیه السلام را در دورة امامتش (148 _ 183ق)، همان منجی موعود می انگاشتند. با درگذشت پنهانی و به تبع آن، تردید برانگیز امام کاظم علیه السلام در زندان هارون الرشید، موج جدیدی از اختلاف در صفوف شیعیان پدید آمد و گروهی با مطرح کردن روایاتی، امام کاظم علیه السلام را به عنوان «مهدی آخر زمان» شناختند. هر چند، به زودی معلوم شد که آن گمان، باطل است؛ برخی بر آن عقیده ماندند و امامت را بدو ختم کردند که به «واقفه» شناخته می شوند.(1)

از طرف دیگر، چنین به نظر می رسد که دست کم از اواخر سدة اوّل هجری،(2) انتظار و اعتقاد به ظهور یک منجی و رهایی­بخش انقلابی «از دودمان پیامبر3» که در آینده ظهور می­کند و نظام فاسد ظلم و ستم را در هم ریخته، حکومت عدل و قسط را پی­ریزی خواهد نمود، در همة قشرهای جامعة اسلامی _ نه فقط در میان شیعیان _ وجود داشته است. شیعیان، این منجی رهایی­بخش را با نام «قائم» می شناخته اند.

اساساً تاریخ نشان می دهد که پس از رحلت هر یک از امامان علیهم السلام _ به هر دلیلی که بدرود حیات می گفتند _ و یا حتی گاهی در حال حیاتشان، توهّم مهدویت اوج می­گرفته است. سیر بحث هایی که دربارة فرق شیعه توسط اشعری و نوبختی عنوان شده، نشان می­دهد که مهم ترین دلیل _ و به تعبیری، بهترین بهانة _ تفرقه­ها و انشعاب­ها در میان شیعه، همین مسألة مهدویت بوده که به غلط،

ص:329

از سوی برخی از اصحاب ائمه علیهم السلام مطرح می­شده و انشعابی را _ هرچند به طور محدود _ به دنبال داشته است.

قابل توجّه است که اساساً اعتقاد به مهدویت محمد بن حنفیه، نفس زکیه(1) و بسیاری از علویان، ناشی از همین تأکیدی است که بر اصل مسألة مهدویت شده است. در گزارش های تاریخی، نمونه های بسیاری از این دست ادّعاها دیده می شود؛ مانند: ادّعای مهدویت دربارة عبدالله بن معاویة بن عبدالله بن جعفر (م129)، دربارة امام باقر علیه السلام _ که خود، آن را به شدّت انکار می کرد _، دربارة اسماعیل فرزند امام صادق علیه السلام و حتی شخص امام صادق و امام کاظمH. دربارة برخی از رهبران علوی نیز که بر ضدّ عباسیان قیام کردند، همین ادّعا مطرح شده است؛ مانند: حسن بن قاسم، یحیی بن عمر، و محمّد بن قاسم.(2)

غلات نیز از اعتقاد به غیبت و ظهور منجیانة او _ همانند بسیاری دیگر از عناصر مطرح در گفتمان امامت _، برداشت­ها و استفاده­های بسیار غلطی داشتند. شایان توجّه است که صرف مطرح شدن این موضوع از سوی آنان در این دوره، نشان دهندة دیرپایی این اندیشه در میان مسلمانان و دست کم امامیه است و این که این اندیشه کاملاً مطرح بوده است. آنان نمی­توانستند چیزی را سنگ­ بنای اعتقادی خود قرار دهند که برای مردم، غریب باشد؛ به ویژه آن­که غالب فعّالیتهای آنان و حتّی پیدایش بسیاری از گروه­های غلات در آن دوره، معلول انگیزه­های سیاسی بود.(3) پس نمی­بایست چیزی را که کسی نمی پذیرفت، شعار خود می ساختند.

ص:330

از سوی دیگر، همان گونه که برخی از تاریخ پژوهان گفته اند، وجود این همه ادّعای مهدویت در قرون نخستین اسلامی در میان شیعیان و همچنین اهل سنّت، نشانة آن است که وجود «قائم» و «مهدی»، امری ثابت، و اصلی مسلّم در میان مسلمانان بوده است.(1)

نکتة دیگری که دربارة اندیشة مهدویت باید گفت، این است که طبیعتاً نامعلوم بودن شخص «مهدی» و زمان خروج وی، این گمان را تقویت می کرد که هر یک از ائمه علیهم السلام خود را موّظف می داند که اگر شرایط مناسب قیام را فراهم ببیند، دست به خروج بزند و همو کسی است که تشکیل حکومت خواهد داد. قطعا برخی از موارد شبهة مهدویت، ناشی از خطا یا انحرافات عقیدتی بوده است؛ اما آیا به راستی، خود ائمه علیهم السلام نقشی در این گونه احتمالات نداشته اند؟

به نظر می رسد که برخی از سخنان و حتی رفتارهای ائمه علیهم السلام، بر این موضوع دامن می زده است. به هر حال، زمینه سازی برای دورة غیبت توسّط پیامبر3 و امامان شیعه علیهم السلام نباید نادیده گرفته شود. روایات بسیاری دربارة غیبت و قیام حضرت حجّت علیه السلام از رسول خدا3 و امامان معصوم علیهم السلام در دسترس مردم بوده است. انبوهی این روایات، نشان می دهد که این مسئله از دید هیچ امامی دور نمانده و همة آن بزرگواران بر آن تأکید ورزیده اند. این، نشانة آن است که مهدویت در قاموس روایی شیعه از اهمّیت بسزایی برخوردار بوده است. اما افزون بر این، باید پذیرفت که در زمینة افزایش انتظار عمومی، قریب الوقوع دانستن ظهور، و در نتیجه ایجاد ترس در دل حاکمان از خطر قیام ائمه علیهم السلام، برخی دیگر از سخنان ائمه علیهم السلام نیز حائز اهمیت است؛ چراکه ائمه علیهم السلام نیز بر این امر تأکید کرده اند که چندبار در امر ظهور تأخیر و بدا حاصل شده است.

ص:331

برای نمونه، امام صادق علیه السلام می فرمود:

خداوند امر ظهور را برای من قرار داده بود. پس آن را به تأخیر انداخت و پس از این، در خاندان من هر چه بخواهد، انجام می دهد.(1)

در روایتی دیگر، ابوحمزه ثمالی می گوید:

«به امام باقر علیه السلام گفتم: همانا علی همواره می گفت: بلا تا سال هفتاد است و همینطور می گفت: پس از بلا راحتی است، حال این که هفتاد سال گذشته است و ما آسودگی ندیدیم».

 پس امام باقر علیه السلام فرمود:

ای ثابت! همانا خداوند امر ظهور را در سال هفتاد قرار داده بود. پس چون امام حسین علیه السلام کشته شد، غضب الهی بر اهل زمین شدید شد. پس امر ظهور تا سال 140 به تأخیر افتاد و ما آن را به شما گفتیم و شما نیز آن را منتشر کردید و پرده از روی آن برداشتید. پس خداوند آن را به تأخیر و دیگر برای آن وقتی نزد ما قرار نداد و {خداوند هر چه را بخواهد، حذف و هر چه را بخواهد، ثابت می کند و ام الکتاب نزد او است.(2)

معمولاً شیعیان در هر دوره­ای امید داشتند که این اتّفاق، در روزگار آنان روی دهد و پیروان اهل بیت علیهم السلام سرانجام از رنج و عذاب و سرکوب و فشارهای

ص:332

سیاسی که طی سالیان دراز آن ها را تحمّل کرده بودند، آسوده خواهند شد.(1) روایات بسیاری حکایت از این دارد که شیعیان ظهور حضرت مهدی(عج) را بسیار نزدیک می دانسته اند.

عبد الحمید واسطی به امام صادق علیه السلام می گوید:

«ما مغازه های خویش را ترک کرده ایم و انتظار امر شما را می کشیم تا این که نزدیک است به گدایی بیفتیم».(2)

بدین ترتیب، دشمنان اهل بیت و حکومت هایی که از سوی قائم آل محمد3 احساس خطر می کرده اند، همواره دربارة هر یک از امامان شیعه، این امر را محتمل می دانسته اند و یکی از علل سخت گیری بر آنان همین بوده است. تأکیدی که ائمه علیهم السلام بر زوال دولت های جور پس از ظهور می کرده اند، خود نوعی مبارزه مسلحانه و اشاعه آن بر ضد حکومت ها بوده است که باعث می شده آن ها از سوی ائمه علیهم السلام احساس خطر کنند و ایشان را همواره تحت نظر داشته باشند.

حال اگر روایاتی که شرایط انتظار فرج را مطرح کند و آمادگی برای قیام را از شرایط آن می داند، در نظر بگیریم، می توانیم حساسیت بیش از اندازه حکومت ها را در این باره دریابیم:

پیامبر اکرم3 فرمود: خوشا به حال کسی که قائم از اهل بیت مرا درک کند در حالی که پیش از قیام او، به او اقتدا کرده باشد، دوستان او را

ص:333

دوست داشته باشد و از دشمنانش بیزاری جوید، و به امامانِ هدایت کنندة پیش از او [نیز] اقتدا کرده باشد.(1)

حدیث دیگری از امام صادق علیه السلام در زمینة شعارهای مطرح در جنگ ها، بر استمرار قیام حسینی از سوی ائمه علیهم السلام دلالت دارد. آن حضرت در آغاز حدیث شعار خویش را «یا محمد!» ذکر می کند. آنگاه شعارهای مختلف جنگ های صدر اسلام را بیان می کند و در ادامه می فرماید که شعار امام حسین علیه السلام «یا محمد!» بوده است و دوباره تأکید می کند که شعار ما نیز «یا محمد!» است؛(2)

اینک باید به این سؤال پاسخ گفت که آیا ممکن است در چنین فضایی، توهّم همدلی و یا همراهی میان اهل بیت و دستگاه خلافت پدید آید؟! مگر اندیشة مهدویت و اعتقاد به قیام قائم آل محمّد3، معنایی جز این داشت که حاکمان فعلی جامعه، بر حق نیستند و حکومتشان مشروع نیست؟! آیا این اعتقاد _ به ویژه آن جا که انتظار بیش تری حس شود _، نتیجه ای جز دشمنی و مخالفت با خلفای عصر داشته است؟ روشن است که آشنایی با اندیشة مهدویت و آگاهی از آنچه ائمه علیهم السلام دربارة «قائم» و رفتار و منش سیاسی وی می گفتند، مستقیم یا غیر مستقیم هر شنونده ای را به این نتیجه می رسانْد که آن حضرات هیچ دلِ خوشی از دستگاه حاکم زمان خود ندارند و سرنگونی آن دستگاه به دست فردی از نسل پیامبر خدا3، آرزوی آنان است.(3)

ص:334

بدین ترتیب ممکن است با استدلال به این روایات، گفته شود که ائمه علیهم السلام برای خویش حقی در حکومت قائل نبودند وگرنه با قیام بر ضد حکومت ها مخالفت نمی کردند، بلکه آن را تشویق می نمودند، اما باید سیرة ائمه معصومین علیهم السلام و روایات دیگر دربارة قیام و مبارزه با ظالمان را نیز در نظر بگیریم تا معلوم شود که آیا می توانیم به اطلاق این روایات ملتزم شویم؟ آیا اطلاق این روایات، با سیرة اهل بیت در نامشروع بودن همة حکومت ها، که حتی کوچک ترین هم کاری با آن ها را منع و ذره ای آرزوی بقای آن ها را محکوم می کردند، سازگار نیست. آیا امر به معروف و نهی از منکر، که یکی از اهداف قیام حسینی است و دیگر ائمه علیهم السلام نیز مردم را به زنده نگاه داشتن یاد آن حضرت، تشویق و ترغیب می کرده اند، با سکوت و بی تفاوتی در برابر حکومت های جور و ترغیب به خانه نشینی، سازگار است؟ پس باید روایات بسیار دیگر در زمینۀ جهاد و مبارزه را بررسی کرد که به روشن کردن مضمون این روایات پرداخته است و آن ها را تفسیر می کند.

چنانچه در پاسخ به سؤال قبلی آمد، ائمه علیهم السلام اعتقاد به جهاد و قیام مسلحانه داشتهاند و جهاد را امری لازم و ضروری می دانستهاند و همه خیرات را در سایه آن پیگیری می کردهاند و هیچ فضیلتی را بالاتر از شهادت در راه خدا نمی دانستهاند، اما وقتی این مسئله را با شرایط مطرح شده دربارة جهاد در نظر بگیریم، مسئله شکل دیگری پیدا می کند و به این نتیجه می رسیم که جهاد در نگاه آنان به طور مطلق امری مطلوب تلقی نیست، بلکه جهاد با امامی که اطاعت از او واجب نیست، یعنی امامی که از سوی خداوند منصوب نشده است را مانند خوردن گوشت خوک و مردار و حرام می دانند:

ص:336

انّ القتال مع غیر الامام المفروض طاعته حرام مثل المیتة والدم ولحم الخنزیر.(1)

امام سجاد علیه السلام نیز در پاسخ به اعتراض شخصی که گفت: «شما راحتی حج را انتخاب و سختی جهاد را ترک کرده ای»، فرمود:

جهاد شرایطی دارد و جهاد با افراد خاصی مطلوب است و هرگاه افراد عابد و صالح و حافظ حدود الهی که در سوره توبه (آیة 13) مطرح گردیده، پیدا شوند، فضیلت جهاد بیش تر از حج می شود.(2)

امام صادق علیه السلام نیز هر فردی را برای دعوت مردم به جهاد صالح نمی داند، بلکه پیامبر3 و جانشینان او، را که با صفت «پاکی از رجس و پلیدی» در قرآن مشخص شده اند،(3) صالح معرفی می کند. آن حضرت هم چنین در پاسخ به گروهی که او را به بیعت با محمد بن عبدالله بن حسن دعوت کردند تا با رهبری او به قیام بپردازند، ضمن رد این بیعت ها و مستند آن، که انتخاب خلیفه را بر عهده شورای مسلمانان می داند به آنان تفهیم می کند که حتی در صورت پیروزی، علم حکومت داری به روش اسلامی را ندارند و نمی دانند که با اموال عمومی و مشرکان چگونه رفتار کنند و در پایان به آنان گوشزد می کند که اگر بخواهند قیام کنند و کاری در جامعه انجام دهند، باید پیرو اهل بیت و آن حضرت باشند که علم کامل به قرآن و سنّت پیامبر اکرم3 دارد.

ص:337

آن حضرت دراین باره می فرماید:

هر کس مردم را به سوی خویش دعوت کند و در این باره با آنان بجنگد، در حالی که در میان مسلمانان شخص آگاه تر به دین وجود دارد، او گمراه است و چیزی را به خود بسته که مال او نیست.(1)

در جای دیگر امام صادق علیه السلام به شیعیان می فرماید که به ندای هر کس که به رضای آل محمد3 شعار می دهد و مردم را به قیام فرا می خواند، پاسخ ندهید، بلکه بنگرید که بر ای چه قیام می کند و در این راه چشم بسته نگویید که زید قیام کرد و ما نیز باید قیام کنیم، زیرا زید عالمی وارسته و راست گو بود. او هرگز به خویشتن دعوت نکرد، بلکه به رضای آل محمد3 دعوت کرد و هرگاه در این راه موفق می شد، به وعده خویش وفا می کرد، ولی دیگران که اکنون با این شعار خارج می شوند، ما شهادت می دهیم که به کار آنان راضی نیستیم و آنان اکنون که تنها هستند، فرمان بردار ما نیستند، چه برسد به زمانی که پیرو نیز پیدا کنند.(2)

این روایت، یک ملاک کلی برای قیام های مختلف چه در زمان ائمه علیهم السلام و چه پس از آن، در اختیار ما می گذارد که به وسیله روایات دیگر نیز تأکید می شود. این ملاک این است که هر کس می خواهد قیام کند و در زمان حضور امام معصوم علیه السلام قرار دارد، باید با اجازه و اذن او باشد، یعنی اگر مردم را دعوت

ص:338

می کند به سوی امام علیه السلام دعوت کند و اگر می خواهد قیام کند، با اجازه او قیام کند. این روایت قیام زید بن علی با اذن و اجازه امام علیه السلام و دعوت او را به سوی ایشان می داند که اگر پیروز می شد، حکومت را در اختیار صاحب اصلی آن، یعنی امام صادق علیه السلام قرار می داد. روایات دیگر نیز با همین مضمون یا مضامین دیگر، این مطلب را دربارة زید بن علی تأیید می کند. امام رضا علیه السلام به مأمون می فرماید که «قیام زید بن علی را با کار برادرم، زید بن موسی بن جعفر مقایسه نکن؛ زیرا زید بن علی از علمای اسلام بود و برای خداوند خشمگین شد و قیام کرد تا کشته شد» و آنگاه از امام صادق علیه السلام نقل می کند که زید دربارة قیامش با آن حضرت مشورت کرده است و امام علیه السلام نیز نه تنها او را منع نکرده؛ بلکه کسانی را که صدای او را بشنوند او را یاری نکنند، مذمّت کرده است.(1)

آنگاه امام رضا علیه السلام در پاسخ پرسش مأمون که تصور می کرد قیام زید نیز از مصادیق ادعای امامت از سوی کسی است که استحقاق آن را ندارد، می فرماید:

«این احادیث دربارة کسانی است که ادعا می کنند خداوند آنان را به امامت نصب کرده است».

بر خی از قیام ها نیز ظاهرا به خاطر برخی اهداف کوتاه مدت، مجاز شمرده می شده است.

 به نقلی، امام سجاد علیه السلام دربارة قیام مختار، به عمویش محمد بن حنفیه فرموده است:

ص:339

ای عمو! اگر حتی بنده ای رومی به علت عشق به ما اهل بیت کاری انجام دهد، بر مردم لازم است که او را یاری کنند و من تو را مأمور این کار می کنم. پس هر چه می خواهی، انجام ده.(1)

ائمه علیهم السلام همة قیام کنندگان را تأیید نمی کردند؛ بلکه تنها کسانی را تأیید می کردند که با شرایط موردنظر ایشان قیام می کردند. بدین ترتیب، می توان نکات ذیل را دربارة نگرش ائمه علیهم السلام به قیام های زمان خویش بیان کنیم:

1. هر قیامی که رهبر آن مردم را به سوی خویش دعوت می کرد، بلکه در راه ترسیم شده از سوی ائمه علیهم السلام و تحت رهبری آنان نباشد، از سوی ایشان محکوم می شده است.

غیر از روایات گذشته، این سخن امام صادق علیه السلام که به مصداق آیه شریفه >ثم اورثنا الکتاب الذین اصطفینا ممن عبادنا

ص:340

2. خبر دادن ائمه علیهم السلام از کشته شدن قیام کنندگان، مانند خبر امام صادق علیه السلام دربارة زید و خبر امام کاظم علیه السلام دربارة شهید فخ، دلیلی بر منع آنان از قیام نیست؛ زیرا امام حسین علیه السلام نیز از شهادت خویش و یارانش خبر داد. پس باید سراغ ملاک های دیگری رفت که گفته شد.

در حدیثی خود آن حضرت نیز به این مسأله اشاره کرده است که پذیرفتن ولایتعهدی پس از آن بوده است که آن حضرت به قتل تهدید شده است.

ریان بن صلت می گوید:

«به امام رضا علیه السلام عرض کردم: یابن رسول الله! مردم می گویند: شما با اینکه اظهار زهد وبی علاقگی به دنیا می نمایید، ولایتعهدی را پذیرفتید، امام علیه السلام فرمود: خدا می داند که از قبول ولایتعهدی کراهت داشتم، اما وقتی بین قبول و کشته شدن مخیّر قرار داده شدم، پذیرفتن ولایتعهدی را بر کشته شدن برگزیدم. همانا یوسف با اینکه نبی و رسول بود، ضرورت او را واداشت تا خزائن عزیز مصر را عهدهدار شود. مرا نیز ضرورت بر این واداشت تا ولایتعهدی را با اکراه و اجبار و پس از آن که به قتل تهدید شدم، بپذیرم».(1)

بنابراین امام رضا علیه السلام چون به خوبی می دانست مأمون می خواهد از یک سو او را وسیلة معاملة میان خود و عباسیان و از سوی دیگر وسیلة معاملة بین خود و علویان و شیعیان قرار دهد، ابتدا پیشنهاد خلافت و ولایتعهدی از سوی مأمون را رد کرد اما چنانکه از گزارش بالا به خوبی پیداست، در اثر اصرار و تهدید های مأمون به ناچار ولایتعهدی را پذیرفت.

بنابراین با توجه به گزارش بالا ونیز دلایل و شواهد دیگر می توان برای پذیرش ولیعهدی از سوی امام علیه السلام به دلایل زیر استناد جست:

1. آن حضرت پی برده بود که اگر از پذیرش ولیعهدی امتناع ورزد، نه تنها جان خود را از دست می دهد، بلکه علویان و شیعیان آن حضرت نیز در معرض

ص:342

خطر قرار می گیرند. اگر چه آن حضرت می توانست جان خود را در آن شرایط به خطر اندازد اما در مورد دوستداران و شیعیان خود هرگز به خود اجازه نمی داد تا جان آنان را به مخاطره افکند. بلکه برامام علیه السلام لازم بود که جان خویشتن و شیعیان را از خطرات برهاند، زیرا در آن زمان که جامعة اسلامی مورد هجوم فکری و فرهنگی بیگانگان قرار گرفته بود، امت اسلامی به وجود امام علیه السلام و دست پروردگان وی نیاز شدید داشتند.(1)

2. از آن گذشته رسیدن امام رضا علیه السلام به مقام ولایتعهدی خود اعتراف ضمنی از سوی عباسیان بر این مطلب بود که علویان نیز در حکومت سهم شایستة دارند. می دانیم که تا آن زمان خلفای عباسی چنین حقی را برای علویان نپذیرفته بودند. این اقدام به خوبی می توانست بطلان اقدامات خلفای پیشین را در غصب خلافت نشان دهد. لذا آن حضرت می فرمود: «سپاس خدای را که آن چه مردم از ما تباه کرده بودند حفظ کرد و قدر و منزلت ما را که پایین برده بودند، بالا برد. صد و هشتاد سال بر بالای چوبهای کفر ما را لعن و نفرین کردند، فضائل ما را کتمان نمودند و داراییها و اموال فراوانی را در راه دروغ بستن بر ما هزینه کردند اما خداوند، چیزی جز بلندی یاد ما و آشکار شدن فضل ما نخواست.(2)

3. دلیل دیگر بر قبول ولیعهدی ازسوی امام علیه السلام می تواند این مسأله باشد که آن حضرت می خواست مردم اهل بیت را در صحنة سیاست حاضر بیابند و به دست فراموشی نسپارند و آنگونه که شایع شده بود گمان نکنند که امامان معصوم تنها علما و فقهایی هستند که در عمل هرگز به کار ملت نمی آیند.(3) و شاید پاسخ

ص:343

امام علیه السلام به «ابن عرفه» نیز که از انگیزة آن حضرت در وارد شدن به ماجرای ولایتعهدی سوال کرد، به این نکته اشاره دارد.

حضرت در پاسخ وی فرمود: «به همان انگیزة که جدم علی علیه السلام را وادار به ورود در شورا نمود».(1)

اما دلایلی که ذکرشد، هرگز دلیل بر میل باطنی امام علیه السلام برای پذیرفتن ولیعهدی نیست؛ زیرا همانگونه که حوادث بعدی اثبات کرد، آن حضرت می دانست که هرگز از دسیسه های مأمون و دار و دستهاش در امان نخواهد ماند از این رو در خلال برخی از اظهارات خود که اشاره به غم و اندوه بسیار عمیق آن حضرت دارد، ناخشنودی و کراهت شدید خود را از ولایتعهدی ابراز فرموده است. یاسر خادم روایت می کند که روز جمعهای امام رضا علیه السلام از مسجد بازگشته بود، دیدم عرق و غبار بر او نشسته بود، دستهای خود را بلند کرد و فرمود:

«پروردگارا! فرج من از این گرفتاری که به آن دچار هستم به مرگ من است، همین ساعت آن را برسان. و آن حضرت همیشه دلگیر و اندوهگین بود تا آنگاه که از دنیا رفت».(2)

 گذشته از اینکه با توجه به سن آن حضرت که از مأمون مسن تر بود، آن حضرت امید به زنده ماندن تا پس از درگذشت مأمون را نداشت.

امام علیه السلام پس از آن که مجبور شد ولایتعهدی را بپذیرد، برنامة بسیار دقیق و متقن طرح کرد که منجر به شکست توطئة مأمون گشته و بسیاری از هدفهای وی را نابرآورده ساخت.

ص:344

1. امام علیه السلام در هر فرصتی که بدست می آورد، بر این مسأله تأکید می ورزید که مأمون با اجبار و تهدید به قتل، او را به ولیعهدی خویش منصوب کرده است.(1)

 هم چنین آن حضرت گهگاهی مردم را از این موضوع مطلع می کرد که مأمون به زودی دست به نیرنگ زده پیمان خود را خواهد شکست. آن حضرت به صراحت می گفت که کسی جز مأمون او را مسموم نخواهد کرد.(2)

2. آن حضرت از کوچکترین فرصتی که به دست می آورد، به مردم یاد آوری می کرد که مأمون در اعطای سمت ولایتعهدی کار مهمّی نکرده است جز اینکه حق مسلم آن حضرت را که قبلاً به غصب از وی ربوده بود، به وی برگردانده است. بنابراین آن حضرت با این سخنان خویش قانونی نبودن حکومت مأمون را خاطر نشان می ساخت.

3. امام علیه السلام برای پذیرفتن ولایتعهدی شرایطی قایل شد که طی آنها از مأمون چنین خواسته بود:

«امام علیه السلام هرگز نه کسی را به مقامی بگمارند و نه کسی را عزل نمایند و نه رسم و سنّتی را نقض و نه چیزی از وضع موجود را دگرگون سازند بلکه از دور مشاور در امرحکومت باشند».(3)

اتخاذ چنین موضعی از سوی امام علیه السلام اولاً: باعث برانگیخته شدن شبهه ها و ابهامهای زیادی در ذهن مردم نسبت به مأمون می گشت. ثانیاً: نشان دهندة عدم

ص:345

اعتراف به قانونی بودن حکومت مأمون بود. ثالثاً: از نظر امام علیه السلام سیستم موجود هرگز نظر آن حضرت را به عنوان یک نظام حکومتی تأمین نمیکرد. رابعاً: با وجود این شروط، دیگر مأمون نمیتوانست نقشه هایش را به دست امام علیه السلام به مرحلة اجرا بگذارد. خامساً: این شرایط نهایت زهد و پارسایی امام علیه السلام را به اثبات می رساند در حالی که مأمون می خواست با پذیرفتن ولایتعهدی از سوی آن حضرت وی را به دنیا دوستی متّهم نماید.(1)

 اینها برخی از تدابیر امام رضا علیه السلام برای خنثی ساختن نقشه ها و توطئه های مأمون بود. بنابراین اگر چه امام رضا علیه السلام از سرناچاری و به اجبار تن به پذیرش ولایتعهدی داد، اما با این موضعگیری ها که اشاره شد، توطئه های مأمون را خنثی نمود. از این رو برخلاف پندار مأمون هر روز که می گذشت امام علیه السلام در میان مردم شناخته تر شده و محبوب دلها واقع می گردید. از این رو می بینیم وقتی که مأمون دید در ترفند سیاسی خود شکست خورده است، در فکر محدود ساختن امام رضا علیه السلام و حتی از میان بردن آن حضرت برآمد.

ص:346

ص:348

جمع بندی مباحث

هدف کلی در فصول پنجگانة این تحقیق، شناخت سیرة امامان، اهل بیت علیهم السلام در برخورد با مخالفان و به ویژه حکومت های مخالف عصر خویش بود و در این راه، نکاتی چند به این ترتیب، مطرح شد:

_1_. در مباحث مقدماتی، به بررسی معنای سیره در لغت و اصطلاح پرداختیم و گفتیم که منظور ما از این واژه، معنایی اصطلاحی است که در زمان حیات ائمه علیهم السلام نیز بدین معنا به کار می رفته و عبارت است از «طریقه و روش و رفتار پیامبر اسلام3 و یا ائمة معصوم علیهم السلام». سیرة آن بزرگواران به جهت دارا بودن مقام عصمت و بهره مندی شان از حکمت خدادادی، برای همة نسل ها و در هر زمان و مکانی، حجّت شمرده می شود و بهترین راه رسیدن به کمال و سعادت است. از این رو، باید به بررسی و شناخت این سیره پرداخت تا بتوان عمل و رفتار خود را بر اساس آن تنظیم کرد. نکتة شایان توجه در این باره، حجیت سیرة ائمه علیهم السلام است. بر پایة مبانی اعتقادی شیعه _ که به آیآت قرآن و سنت پیامبر خدا مستند است _ شناخت سیرة ائمه علیهم السلام باید به گونه ای باشد که بتوان از آن الگوبرداری و پیروی کرد. رسیدن به چنین شناخت ژرفی، نیازمند شناخت اصول و قواعدی است که رفتار آن بزرگواران، مبتنی بر آن ها بوده است. به دیگر سخن، آگاهی از این رفتارها تنها وقتی سودمند خواهد بود که در هر شرایطی، شیوة

ص:349

درست برخورد را بشناسیم و در یابیم که کدام راه را باید در پیش گرفت. از این رو، باید به استنتاج ملاکات و اصول حاکم بر رفتار سیاسی _ اجتماعی ائمه علیهم السلام بپردازیم.

_2_. گذشت که «مخالفت کردن»، به معنای «نافرمانی کردن، ضدّیت و دشمنی» است و با توجه به کاربردهای این واژه و مشتقات آن در قرآن و روایات، روشن شد که مراد از «حکومت های مخالف» در این پژوهش، هر حکومتی است که در قلمرو سرزمین اسلامی، به ناحق برپا شده باشد؛ چه به دست فردی از اهل کتاب، و چه فردی از اهل سنّت و یا شیعیان غیر متعهّد.

_3_. منظور از مخالفان ائمّه علیهم السلام، اعم از مخالفان سیاسی و فکری است؛ چراکه در پی بی مهری جامعه با اهل بیت پس از رحلت پیامبر، از یک سو حاکمانی فاسد و قدرت طلبانی ظالم، به دشمنی با اهل بیت برخاستند تا به حکومت و مطامع دنیوی خویش دست یابند. و از سوی دیگر، گروهی کج فهم که منبع شناخت حق را گم کرده بودند، از سرِ تعصّب و نادانی، به مخالفت با ائمه علیهم السلام پرداختند.

_4_. تاریخی بودن موضوع پژوهش، مقتضی استفاده از شیوه ای است که تاریخ پژوهان در مطالعات تاریخی به کار می برند. پس به اقتضای موضوع این تحقیق، به ملاک هایی توجه کردیم که ناظر به دو رکن مندرج در عنوان کتاب باشند: ائمه علیهم السلام و حکومت های مخالف در روزگار آنان. بر این اساس، به دو نوع دسته بندی تاریخی برای شناخت دورة حیات ائمه علیهم السلام پرداختیم:

الف) دسته بندی ناظر به نقش ائمه علیهم السلام در رشد اسلام؛ که در این دسته بندی، از دو دوره نام بردیم: دورة پیدایی و نونهالی، و دورة بالندگی و شکوفایی.

ب) دسته بندی ناظر به جهات سیاسی و بر این اساس که چه شخص یا گروهی، حکومت بر جامعة اسلامی را در دست داشته اند؛ که در این دسته بندی،

ص:350

مقطع تاریخی مورد بحث را به سه دوره تقسیم کردیم: دورة خلفا (پس از رحلت پیامبر خدا تا قتل عثمان)، دورة امویان و دورة عباسیان. سپس برای آگاهی از چگونگی برخورد ائمه علیهم السلام با هر حکومت و شناخت روش های رفتاری آنان در برابر مخالفانشان در این دوره ها، پاره ای از مهم ترین ویژگی های هر دوره را بر شمردیم.

_5_. هدف کلی و مشترک میان ائمه علیهم السلام در سراسر این دو دوره، پیشبرد اسلام اصیل و هدایت انسان ها به سوی سعادت راستین بوده است. با این حال، بر اساس آنچه در فصل سوم گذشت، دیدیم که امامان معصوم علیهم السلام شیوه های متنوّعی را در برخورد با مخالفان خویش بر می گزیده اند و چه بسا در دوره ای، شیوه ای را روا می داشتند و یا حتی لازم می شمردند که در دوره ای دیگر، همان شیوه را ناروا می دانستند و پیروان خویش را از به کار گیری آن، باز می داشتند. برای الگوگیری از رفتار ائمه علیهم السلام در این عرصه، باید بدانیم که هر شیوه، در چه دوره ای به کار رفته است و رمز این تفاوت رفتاری چیست. ریشة بخشی از این تفاوت ها را باید در ویژگی هایی جست که برای هر یک از دوره های حیات ائمه علیهم السلام بر شمردیم.

_6_. بر اساس آموزه هایی که ائمه علیهم السلام در میان شیعیان خود گسترده اند، اعتقاد به امام علیه السلام عادل و معصومی که از سوی خداوند تعیین شده باشد، یکی از «اصول اعتقادی» است و در مقابل، اطاعت از امام علیه السلام غیر منصوص و حتی یاری او، حرام دانسته می شود. نتیجة چنین اعتقادی، نامشروع دانستن همة حکومت های غیر معصوم در زمان معصوم و غاصبانه شمردن همة حکومت های غیر مأذون در دوران غیبت است. از این رو، با این که سیرة ائمه علیهم السلام به حسب زمان و مکان و به حسب سلاطین و حاکمان جائر، متفاوت بود؛ اصل اولی آنان در شیوة برخورد، براندازی حکومت غاصب و تلاش برای تشکیل حکومت عدل

ص:351

بوده است و در مراتب بعدی، اعلام مخالفت و یا دست کم، پرهیز از همکاری با دستگاه حکومت جور قرار دارد.

_7_. پس از دوران خلافت حضرت امیرمؤمنان، امامان شیعه هرگز فرصت تشکیل حکومت نیافتند؛ ولی به تناسب شرایط و با ملاحظاتی بایسته، همواره و هرچند با شیوه های گوناگونی چون تقیه، به مخالفت با حاکمان جائر، توجه نشان می دادند. آنان به عنوان راهی برای اعتراض به حکّام غاصب، بیش از هر روشی، از روش های فرهنگی بهره می بردند و از جمله، به تربیت شاگردان و مصون نگاه داشتن حقیقت اسلام از آمیختن آن با انحرافات و شُبهات، همّت می گماشتند.

_8_. در توضیح ملاحظاتی که ائمه علیهم السلام در این ابراز مخالفت، در نظر داشته اند، می توان گفت: هدف غایی، رساندن انسان ها به سعادت و کمال است. دقیقاً به همین دلیل است که ائمه علیهم السلام در صورت فراهم نبودن لوازم و امکانات، و یا مطرح بودن مصالح عالی تر اسلام و مسلمانان، با حاکمان جور مدارا می کردند و تا حدّ توان، به اصلاح و ارشاد حاکمان و هدایت مخالفان می پرداختند تا از مفاسد حکومت آنان بکاهند و راه هدایت بندگان خدا را مفتوح بدارند؛ اما این مدارا می بایست دو سویه باشد: از یک سو، به گونه ای نباشد که راه حق را پنهان سازد؛ یعنی دیگران و به ویژه آیندگان را به این گمان برساند که ائمه علیهم السلام هیچ مشکلی با حاکمان نداشته اند و حکومت های عصر خویش را مشروع می دانسته اند. از سوی دیگر، می بایست باعث حفظ جان ائمه علیهم السلام و پیروان آنان می شد و پرهیز از تنش و کشتار، در آن لحاظ می گردید. به نظر می رسد که نوسانات و تغییراتی که در رفتار سیاسی _ اجتماعی ائمه علیهم السلام گزارش شده است، با توجه به این دو جنبه، قابل توجیه باشد.

هرگاه احتمال پنهان ماندن حق و خطر فراموشی اعتقادات اصیل اسلامی به ویژه در باب امامت، فزونی می یافت، ائمه علیهم السلام از میزان تقیة خویش می کاستند

ص:352

و حتی گاهی آشکارا به ابراز مخالفت بر می خاستند؛ مانند شرایط حاکم بر جامعة اسلامی پس از مرگ معاویه که امام حسین علیه السلام صراحتاً اعلام کرد که در صورت سکوت و بیعت با کسی چون یزید، فاتحة اسلام را باید خواند.

همچنین، هنگامی که از احتمال خطرات جانی کاسته می شد و بازگوییِ حقایق، خطری برای ائمه علیهم السلام و پیروانشان نداشت، از بیان حقایق و ابراز مخالفت با حاکمان، پرهیز نمی کردند و فرصت را برای ارشاد مردم، مغتنم می شمردند. در مقابل، با فزونی یافتن خطر جانی و یا گسترش بستر برای آگاهی مسلمانان از حقایق، از شدّت و تیزی مخالفت ائمه علیهم السلام کاسته می شد و روش هایی چون تقیه، مبارزة غیر مستقیم و ابزاری چون دعا، بیش از پیش مورد استفاده قرار می گرفت.

_9_. بر اساس آنچه گذشت و با توجه به ملاحظاتی چون رفتار و خصوصیات شخص حاکم، می توان توضیح داد که چرا تا پایان سدة نخست هجری، مهم ترین دغدغة ائمه علیهم السلام، این بوده است که اصل دین را از آسیب نابودی و ضعف برهانند تا نهال نوپای اسلام، هرچه بیش تر، تنومند گردد. از این رو، در برابرِ تودة مردم، از حداکثر مدارا استفاده می کرده اند و در برابرِ حاکمان نیز تا جایی که لازمة حفظ اساس اسلام بوده، نه تنها مدارا می کرده اند، بلکه هرگاه رفتار خلفا را برای ماندگاری یا پیشرفت اسلام، ناکافی یا مضر می دیدند، به یاری آنان بر می خاستند (مانند کمک های فکری امام علی علیه السلام به خلفا و میانجیگری آن حضرت برای جلوگیری از قتل خلیفة سوم). در این دوره، هرچند خود ائمه علیهم السلام در شمار کارگزاران حکومت نبودند، گاهی پیروان خویش را به انجام دادن برخی از امور حکومتی سفارش می کردند و دست کم، آنان را از همکاری با خلفا منع نمی کردند. شاهد این مدّعا، حضور پرشمار دوستداران اهل بیت علیهم السلام در فتوحات

ص:353

دورة خلفا و انتصاب کسانی چون سلمان و حذیفه، به حکمرانی برخی مناطق است.

_10_. دغدغة ائمه علیهم السلام برای حفظ اساس دین در دورة نونهالی، چهرة دیگری نیز داشت. آن حضرات همواره مراقب بودند که مبادا انحرافات و کجروی های مخالفان و به ویژه حاکمان، به اساس اسلام آسیب برساند. از این رو، در همین دوره نیز گاهی مدارا و نرمی را کنار می نهادند و مانند پاره ای از آنچه میان امیرمؤمنان علیه السلام و عثمان بن عفّان رخ داد، با تندی و صراحت، به انتقاد از حاکمان می پرداختند. در این گونه موارد، حتی گزینة رویایی با حکومت نیز رویارویی مطرح بوده است؛ چنان که شدیدترین نوع آن را امام حسین علیه السلام در حادثة کربلا بروز داد که در سطحی آشکار و بی هیچ مدارا و نرمشی، به مبارزه با حکومت یزید پرداخت. جالب است که پس از وی، فرزندش زین العابدین علیه السلام بار دیگر سکوت پیشه کرد؛ زیرا می دید که بر اثر شهادت پدر و برادرانش و موج سهمگین ناشی از آن مصائب، خطرِ نهادینه شدنِ انحرافات دینی، از میان رفته است؛ تودة مسلمانان علی رغم سکوتِ ناشی از ترسشان، به دروغ بودن ادعاهای فرزندان امیه پی برده اند؛ دیگر حتی تازه مسلمانان نیز رفتار خلفای اموی را به حساب پیامبر خدا و اسلام نمی گذاشتند؛ و خلاصه، خطری که از ناحیة یزید، اساس اسلام را تهدید می کرد، دیگر فروکش کرده بود و می بایست مسیر گسترش و تثبیت اسلام را با تأکید بر اصل دین، ادامه داد.

_11_. سدة دوم و سوم را دورة بالندگی و شکوفایی اسلام خواندیم که در آن دوره، نهال پیشین، درختی تناور گشته بود و خاطر ائمه علیهم السلام از ناحیة اصل اسلام، آسوده بود. از این رو، مخالفت با حاکمان حتی به صورت آشکار و صریح نیز اساس دین را به آستانة نابودی یا سستی نمی کشاند. پس ائمه علیهم السلام می توانستند به راحتی، در پی اصلاح شاخه ها باشند؛ اصولِ ناگفته را باز گویند، اندیشه ها را

ص:354

در عرصة فروع دین تصحیح کنند ... و در این راه، هرگاه لازم باشد، از حکومت های مخالف روزگار خود انتقاد کنند و دست کم، از آنان فاصله بگیرند.

_12_. تفاوت مهم این دوره با دورة پیش، در این بود که نه تنها حفظ دین در گرو همکاری با حاکمان نبود، بلکه چه بسا همکاری با آنان، تبعات ناخوشایندی داشت که باعث می شد ائمه علیهم السلام نه خود با حاکمان همکاری کنند و نه به پیروانشان چنان رخصتی بدهند. از این رو، ائمه علیهم السلام هر نوع همکاری با حاکمان جور را حرام می شمردند؛ حتی در امور جزئی، مانند اجاره دادن چارپایان به حاکمان، برای رفتن به سفر حج!

پاره ای از تبعات فاسد همکاری با حاکمان را در این دوره، چنین می توان بر شمرد: مشتبه شدن امر برای عده ای و بر حق شمردن آنان برای تصدّی حکومت، روشن نشدن موضع ائمه علیهم السلام برای مردمان شهرهای دور دست و نیز آیندگانی که تنها گزارش های تهیه شده به سفارش خلفا، در دسترسشان بود، تقویت ستمگران که بالمآل به تضعیف اهل بیت و پیروان راستین آنان می انجامید. چه بسا در پی چنین آسیب هایی، پیام اصیل اسلام که تنها در اختیار اهل بیت پیامبر خدا بود، رفته رفته به فراموشی سپرده می شد؛ ولی ائمه علیهم السلام پیروان خود را از ورود به دستگاه خلفای جور، باز داشتند تا مرزبندی با حاکمان مخالف را شفاف سازند و با ساماندهی جامعة شیعه، از این آسیب ها دوری گزینند. البته در این دوره نیز حساب تودة مسلمانان، از حساب حاکمان جور جدا بود و جز دربارة گروه هایی چون ناصبیان، سفارش به همراهی ظاهری و مشارکت در امور اجتماعی می شد.

_13_. چنان که در لابه لای مطالب کتاب گذشت، سیاست شخص حاکم در هر دوره و دیگر شرایط و زمینه های اجتماعی و سیاسی نیز در چگونگی برخورد ائمه علیهم السلام با مخالفان، نقش داشته است. نکتة شایان توجه در این باره، واکنش

ص:355

امامان معصوم در برابر تهدیدها است که گاه با زیرکی و هوشیاری، تبدیل به فرصتی برای شناساندن مقام اهل بیت و یا رسواسازی خلیفة جائر می گشت. برای نمونه، می توان از واکنش امام رضا علیه السلام در برابر پیشنهاد مأمون یاد کرد که مرحله به مرحله، باعث سرخوردگی مأمون شد و فرجامی غیر از آنچه مأمون خواسته بود، برایش آفرید؛ چراکه از یک سو، به شکاف میان بزرگان بنی عباس انجامید که بخش مهمی از آنان مأمون را تنها نهادند؛ و از سوی دیگر، شناخت مردم ایران و ماوراء النهر را از شخصیت امام رضا علیه السلام و مقام امامت، بسی افزود و زمینه ساز گسترش تشیع در آن نواحی گردید؛ و افزون بر این ها، شیعیان بسیاری را که به اتهام خروج و مخالفت با حکومت، در زندان یا تحت پیگرد بودند، رهایی بخشید.

_14_. اصول و قواعد حاکم بر رفتار ائمه علیهم السلام در برخورد با مخالفان، از یک سو، ناظر به وظایف امام علیه السلام در جامعة اسلامی بوده است و از سوی دیگر، ناظر به نیازهای گوناگون مردم هر عصر، و همچنین، با شرایط سیاسی _ اجتماعی حاکم بر جامعه نیز تناسب داشته است. بر اساس آنچه در فصل پنجم این جستار گذشت، مهم ترین اصول حاکم بر سیرة ائمه علیهم السلام در برخورد با حکومت ها و مخالفان را می توان در چند عنوان خلاصه کرد:

· تحقق بخشیدن به امامت و رهبری؛

· رعایت اصول و احکام دینی؛

· پرهیز از ایجاد اختلاف؛

· حق مداری و رحمت الهی منشأ همه خیرات؛

· هدایت، ارشاد و مدارا؛

· آگاهی بخشی و مبارزه با جهل و گمراهی؛

· مصلحت مسلمانان و همکاری مصلحتی؛

ص:356

· آینده نگری و دور اندیشی؛

· ضرورت حفظ نظام الهی؛

· عدالت گستری و مبارزه با ظلم.

_15_. چنان که از ظاهر این عناوین پیدا است، برخی از اصول حاکم بر رفتار ائمه علیهم السلام، ماهیتی نرم و انعطاف پذیر دارند و به تعبیری، «مدارا محور» هستند. رفتار مبتنی بر این دسته از اصول، به نوعی هم گرایی با مخالفان و جذب پیروان آنان می انجامد. پاره ای دیگر از این اصول را می توان «اقتدار محور» دانست که بر خلاف دستة نخست، ماهیتی سخت و انعطاف ناپذیر دارند. طبیعی است که هرگاه رفتاری مبتنی بر اصول دستة دوم باشد، نوعی واگرایی میان پیروان ائمه علیهم السلام و گروه های طرف برخورد را در پی داشته باشد.

_16_. چنانچه در یادکرد از انواع مخالفان گذشت، مخالفانی که شیوة برخورد ائمه علیهم السلام با آنان موضوع این تحقیق قرار گرفته، یکی دو فرد یا گروه نیست؛ بلکه افراد و گروه های گوناگون سیاسی و یا فرقه های مختلف عامّه و حتی شیعیان غیر امامی، همگی شایان بررسی و محلّ بحث در این کتاباند. با توجه به دگرگونی شرایط جامعه و تغییر مواضع این گروه ها، نوسانات چشمگیری در برخورد ائمه علیهم السلام با آن ها رخ داده است که هر کدام را باید به تنهایی به بحث و بررسی نهاد؛ مانند: دسته های گوناگون سیاسی، رجال سیاسی و سرکردگان دسته ها و جریانات، پیروان فِرَق عامّه، و عموم فرقه های خاصّه که پیرو امام عصر علیه السلام خویش نبوده اند؛ اعم ازشیعیان غیر امامی و حتی انشعابات منحرف امامیه، مانند فتحیه و واقفیه. این تنوّع و چندگانگی مصادیق مخالف، توجه به چند نکته را بایسته می نماید:

ص:357

اوّلاً: برخورد ائمه علیهم السلام با این افراد و گروه ها، یکسان نبوده و در برابر هر کدام، شیوه ای را در پیش می گرفته اند که با ویژگی ها و شایستگی های همان فرد یا گروه، تناسب داشته است.

ثانیاً: برخورد ائمه علیهم السلام با تک تک این دسته ها نیز در گذر زمان، دگرگون می شده است. برای نمونه، رابطة ائمه علیهم السلام با نخستین کسانی که خود را پیروان زید بن علی می خواندند (حلقه های آغازین زیدیه)، همراه با نرمش و مدارا و در جهت بازگرداندن آنان به جادّة ولایت بوده است؛ ولی اخلاف آنان به ویژه در قرن سوم هجری، از هیچ طعن و کنایهای در برابر ائمه علیهم السلام فروگذار نمی کردند و تعصّب، امید هدایت آنان را از میان برده بود. از این رو، ائمه علیهم السلام نیز دیگر لزومی به آن مدارا و همگرایی نخست نمی دیدند و راه سکوت و خاموشی را در برابر آنان پیش می گرفتند.

ص:358

1. إبن اثیر، عزّ الدین ابو الحسن علی بن محمّد الجزری، اسدالغابة فی معرفة الصحابة، بیروت: دار الفکر، 1409 ق / 1989 م.

2. إبن اثیر، عزّ الدین ابو الحسن علی بن محمّد الجزری، الکامل فی التاریخ، تحقیق محمّد یوسف الدقاق و ابوالفداء عبدالله القاضی، دارالکتب العلمیة، الطبعة الأولی، بیروت، 1407ه_/ 1987م.

3. إبن اثیر، عزّ الدین ابو الحسن علی بن محمّد الجزری، النهایة فی غریب الحدیث، تحقیق: طاهر احمد الزاوی، محمود محمّد الطناحی. قم: اسماعیلیان، چاپ چهارم، 1364 ش.

4. ابن الفقیه، احمد بن محمّد، معجم البلدان، بنیاد فرهنگ ایران.

5. ابن المغازلی، المناقب، انتشارات دارالاضوا.

6. ابن جوزی _ عبدالرحمان بن علی (م 579 ق)، تذکرة الخواص، سبط ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، ذی القربی.

7. ابن سعد، ابوعبدالله محمّد بن سعد بن منیع، الطبقات الکبری، مقدمه احسان عباس، دارصادر، بیروت 1405ه_ / 1985م.

8. ابن سعد، محمّد بن سعد بن منیع، ترجمه الامام الحسن، قم، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث العلمی، 1416.

9. ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، دارالنهضه، مصر، قاهره.

10. ابن فهد حلی، عُده الداعی و نجاح الساعی، انتشارات دارالکتاب الاسلامی.

ص:360

1. ابن هشام، السیرة النبویة، انتشارات دارالمعرفة، بیروت.

2. ابن ابی الحدید معتزلی، عبدالحمید بن محمّد (م 656 ق)، شرح نهج البلاغه، تحقیق محمّدابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار إحیاء التراث، 1387 ق.

3. ابن اعثم کوفی، محمّدبن علی، الفتوح، ترجمه محمّدبن أحمد مستوفی هروی (از محققان قرن 6 ه_) تصحیح غلامرضا طباطبایی مجد، شرکت سهامی انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، چاپ اوّل، تهران، 1382ش.

4. ابن جوزی _ عبدالرحمان بن علی (م 579 ق)، المنتظم، تحقیق محمّد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1412 ق .

5. ابن حجر عسقلانی، شهاب الدین أبی الفضل أحمدبن علی، الإصابة فی تمییز الصحابة، تحقیق علی محمّد البجاوی، دار الجیل، الطبعة الأولی، بیروت، 1412ه_/ 1992 م.

6. ابن حجر عسقلانی، شهاب الدین أبی الفضل أحمدبن علی، تهذیب الکمال، تحقیق علی محمّد البجاوی، دار الجیل، الطبعة الأولی، بیروت، 1412ه_/ 1992 م.

7. ابن حنبل _ احمد بن محمّد شیبانی (م 241 ق)، مسند ابن حنبل، تحقیق عبداللّه محمّد درویش، بیروت، دارالفکر، 1414 ق.

8. ابن خَلِّکان _ احمد بن محمّد برمکی (م 681 ق)، وفیات الأعیان، تحقیق احسان عبّاس، بیروت، دار صادر، 1969 م .

ص:361

1. ابن شهرآشوب _ محمّد بن علی مازندرانی (م 588 ق)، مناقب آل أبی طالب، قم، 1381 ق.

2. ابن عساکر _ علی بن حسن دمشقی (م 571 ق)، تاریخ مدینة دمشق، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالفکر، 1415 ق.

3. ابن عِنَبه _ احمد بن علی حسنی (م 828 ق)، عمدة الطالب، تحقیق محمد حسن آل طالقانی، قم، الشریف الرضی، 1362 ش .

4. ابن فارس _ احمد بن فارس قزوینی (م 395 ق)، معجم مقاییس اللغة، تصحیح عبدالسلام محمّد هارون، قاهره، مکتبة البابی، 1970 م .

5. ابن کثیر _ اسماعیل بن عمر دمشقی (م 774 ق)، البدایة و النهایة، بیروت، مکتبة المعارف، 1979 م.

6. ابن منظور _ محمّد بن مکرّم انصاری (م 711 ق)، لسان العرب، بیروت، دار صادر، 1410ق .

7. ابوالفرج _ علی بن حسین اُموی اصفهانی (م ح 326 ق)، مقاتل الطالبیین، تحقیق سیداحمد صقر، قم، دار الشریف الرضی، 1405 ق .

8. ابوزهره، محمد بن احمد، الامام الصادق حیاته و عمره، دارالفکر العربی.

9. احمدوند، لعی، نقش اهل البیت_ علیهم السلام_ و پیامبر_7_ در تعیین و با سوادی از عقائد اسلامی،

10. اسد، حیدر، الامام صادق(ع) و مذاهب الاربعه،

11. امینی _ عبدالحسین، الغدیر، قم، مؤسسة الغدیر للدراسات، 1416 ق .

ص:362

1. البجندی، عبدالحلیم، الامام جعفر الصادق،

2. بحرانی، عبدالله، عوالم العلوم،

3. بخاری _ محمد بن اسماعیل (م 256 ق)، صحیح البخاری، تصحیح مصطفی دیب البغا، بیروت، دار ابن کثیر، 1410 ق .

4. برقی، احمد بن محمد، محاسن، نجف، المکتبة الحیدریه.

5. بروجردی، حاج آقا حسین طباطبایی، جامع الاحادیث الشیعه، مؤسسه الواصف، تهران.

6. بَلاذُری _ احمد بن یحیی (م 279 ق)، أنساب الأشراف، تحقیق سهیل زَکّار و ریاض زِرِکلی، بیروت، دارالفکر، 1417 ق.

7. بهبهانی، عبدالکریم، التقید، مرکز طباعة و النشر المجمع العالم لاهل البیت، قم

8. پاکتچی، احمد، «امامت»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، 1372 تاکنون.

9. پاکتچی، احمد، «امامیه»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی. تهران: 1372 تاکنون.

10. پیشوایی، مهدی، سیره پیشوایان، موسسه امام صادق علیه السلام.

11. ترجمه محمد دشتی، نهج البلاغه، موسسه فرهنگی تحقیقات امیرالمومنین، قم.

ص:363

1. تهرانی _ شیخ آقا بزرگ محمّد محسن، الذریعة، بیروت، دارالأضواء، 1403 ق.

2. جعفری، حسین محمّد، تشیع در مسیر تاریخ، ترجمة دکتر سید محمّدتقی آیت اللهی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ هشتم، تهران، 1374.

3. جعفریان، رسول، ادبیات دعا در شیعه، مقالات تاریخی.

4. جعفریان، رسول، تاریخ تحوّل دولت و خلافت، از برآمدن اسلام تا برافتادن سفیانیان. قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ دوم، 1377 ش.

5. جعفریان، رسول، تاریخ سیاسی اسلام، ج1: سیرۀ رسول خدا صلی الله علیه و آله. قم: انتشارات دلیل، چاپ اوّل، 1380 ش.

6. جعفریان، رسول، تاریخ سیاسی اسلام، ج2: تاریخ خلفا (از رحلت پیامبر تا زوال امویان). قم: انتشارات دلیل، چاپ اوّل، 1380 ش.

7. جعفریان، رسول، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، انتشارات دلیل 3.

8. الجندی، عبدالحلیم، الامام جعفر الصادق ( علیه السلام)، قاهره: المجلس الأعلی للشئون الاسلامیة، 1397ق / 1977م.

9. جوهری، اسماعیل بن حمّاد، الصحاح؛ تاج اللغة و صحاح العربیة (معروف به صحاح اللغة)، تحقیق: احمد عبد الغفور عطّار. بیروت: دار العلم للملایین، الطبعة الرابعة، 1407ق/ 1987م.

10. جُوَینی _ علاءالدین عطا مَلِک (م 478 ق)، تاریخ جهان گشا، تصحیح محمّد قزوینی، تهران، بامداد، 1329 ش .

ص:364

1. جهاد الامام السجاد، تاریخ مدینه دمشق،

2. حاجی نوری طَبَرسی _ میرزا حسین (م 1320 ق)، مستدرک الوسائل، تحقیق مؤسسه آل البیت علیهم السلام، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام، 1407 ق .

3. حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، مکتبه المطبوعات الاسلامیه.

4. حاکم نیشابوری _ محمّد بن عبداللّه (م 405 ق)، المستدرک علی الصحیحین، تصحیح مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1411ق .

5. حرانی، ابن شعبه، تحف العقول، انتشارات کتابفروشی اسلامیه، تهران.

6. حُرّعاملی _ محمّدبن حسن (م 1104 ق)، وسائل الشیعة، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام، 1409ق.

7. حسام الدین الهادی، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، المکتبة الحیدریه، موسسه الرساله البیروت.

8. حسینی، جعفر مرتضی، زندگی سیاسی هشتمین امام، دفتر نشر فرهنگ.

9. حسینیان، روح الله، تاریخ سیاسی تشیع تا تشکیل حوزة علمیة قم (مقدّمه­ای بر تاریخ انقلاب اسلامی). تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اوّل، 1380 ش.

10. حکیم، سید منذر، عدل گستری و ستم ستیزی در قرآن کریم، فصلنامه اندیشه تقریب.

ص:365

1. حکیم، محمد تقی، الاصول العامه للفقه المقارن، بیروت، دارالاندلس للطباعة و النشر.

2. حَمَوی _ یاقوت بن عبداللّه (م 626 ق)، معجم الاُدباء، تحقیق احسان عباس، بیروت، دارالغرب الاسلامی، 1993 م .

3. حَمَوی _ یاقوت بن عبداللّه (م 626 ق)، معجم البلدان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1399ق .

4. حِمیَری _ عبداللّه بن جعفر (م بعد از 304 ق)، قرب الإسناد، تحقیق مؤسسه آل البیت(علیهم السلام)، قم، مؤسسة آل البیت(علیهم السلام)، 1413 ق.

5. حمیری، عبدالله بن جعفر، قرب الاسناد و الجعفریات، موسسه آل البیت لاحیاء التراث العلمی.

6. الخصیبی، حسن بن حمدانی، الهدایه الکبری، بیروت، موسسه بلاغ.

7. خطیب بغدادی _ احمد بن علی (م 463 ق)، تاریخ بغداد، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1392ق.

8. خلیلیان، سید خلیل، ثواب الاعمال، کتب نجفی، مکتبة الصدوق، قم.

9. خوارزمی، مقتل الحسین، انوار المهدی.

10. خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، قم، مدینه العلم.

11. دهخدا، علی اکبر، لغت نامه، فرهنگ نفیسی

ص:366

1. الدینوری، ابوحنیفة أحمد بن داوود، الأخبار الطوال، تحقیق: عبد المنعم عامر، مراجعه: جمال الدین الشیال. قاهره: دار إحیاء الکتب العربیة، الطبعة الأولی، 1960 م.

2. ذهبی _ شمس الدین محمد بن احمد (م 748 ق)، سیر أعلام النبلاء، تحقیق شعیب ارنؤوط، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1414 ق .

3. الذهبی، ابوعبدالله، تذکرة الحفاظ، دائرة المعارف القطافه، حیدرآباد.

4. رازی _ فخر الدین محمّد بن عمر (م 606 ق)، مفاتیح الغیب (التفسیر الکبیر)، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1408 ق .

5. رازی قمی، علی بن محمد جواد، کفایة الاثر فی شرح النصوص علی الائمه الاثنی عشر.

6. راغب اصفهانی _ حسین بن محمّد (م 502 ق)، مفردات ألفاظ القرآن، تصحیح صفوان عدنان داوودی، دمشق، دار القلم و الدار الشامیة، 1991 م .

7. راوندی _ قطب الدین سعید بن هبة اللّه (م 573 ق)، الخرائج و الجرائح، تحقیق سیّد احمد حسینی اشکوری، قم، مکتبة المرعشی، 1397 ق .

8. رستمیان، محمدعلی، حاکمیت سیاسی معصومان علیهم السلام، مرکز تحقیقات دبیرخانه مجلس خبرگان.

ص:367

1. زَبیدی حسینی _ مرتضی محمّد (م 1205 ق)، تاج العروس، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالفکر، 1414 ق .

2. سبحانی، جعفر، فروغ ولایت، انتشارات توحید، موسسه امام صادق علیه السلام.

3. ستایش، محمّد کاظم رحمان­، حکومت اسلامی در اندیشة فقیهان شیعه، تهران، مرکز تحقیقات استراتژیک، 1385 ش.

4. ستایش، محمّد کاظم رحمان­، گفتمان سیاسی شیعه در ایران، تهران، مرکز تحقیقات استتراتژیک، 1385 ش.

5. سید بن طاووس، اللهوف علی قتل الطف، انتشارات جهان اسلام.

6. سید محسن امین، اعیان الشیعه، دلیل ما، طور.

7. سیوطی _ جلال الدین عبدالرحمان بن ابی بکر (م 911 ق)، التعریف بآداب التآلیف، قاهره، الهیئة المصریة العامّة للکتب، 1917 م .

8. سیوطی _ عبدالرحمان بن ابی بکر (م 911 ق)، الجامع الصغیر، بیروت، دارالفکر، 1401ق.

9. الشبستری، عبد الحسین، الفائق فی رواة أصحاب الإمام الصادق ( علیه السلام)، قم: مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرّسین، الطبعة الاولی، 1413ق.

10. شبستری، محمد بن عبدالکریم، کنوز الحقائق، تهران، بی نا.

11. شریف الرضی، محمدحسین، المجازات النبویه، موسسه فرهنگی دارالحدیث.

ص:368

1. شوشتری (التستری)، محمّد تقی، قاموس الرجال، قم: مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرّسین، الطبعة الثانیة، 1413 ق.

2. شهیدی، سید جعفر، تاریخ تحلیلی اسلام، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، چاپ سی و هشتم، 1385ش.

3. شیخ صدوق _ محمّد بن علی ابن بابویِه قمی (م 381 ق)، الأمالی، تحقیق مرکز تحقیقات مؤسسه بعثت، قم، مؤسسة البعثة، 1407 ق .

4. شیخ صدوق _ محمّد بن علی ابن بابویِه قمی (م 381 ق)، صفات الشیعه، تحقیق مرکز تحقیقات مؤسسه بعثت، قم، مؤسسة البعثة، 1407 ق .

5. شیخ صدوق _ محمّد بن علی ابن بابویِه قمی (م 381 ق)، عیون أخبار الرضا، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، 1404ق، اول.

6. شیخ صدوق _ محمّدبن علی ابن بابویِه قمی (م381 ق)، الخصال، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1414ق.

7. شیخ طبرسی _ فضل بن حسن (م 584 ق)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تحقیق سید هاشم رسولی، بیروت، دارالمعرفة، 1408 ق .

8. شیخ طوسی _ محمّد بن حسن جَهرودی (م 460 ق)، اختیار معرفة الرجال (رجال الکشّی)، تحقیق سیّد مهدی رجایی، قم، مؤسسة آل البیت(علیهم السلام)، 1404 ق .

ص:369

1. شیخ طوسی _ محمّد بن حسن جَهرودی (م 460 ق)، الاعتقادات،

2. شیخ طوسی _ محمّد بن حسن جَهرودی (م 460 ق)، المبسوط فی فقه الإمامیّة، تصحیح محمّد باقر بهبودی، تهران، المکتبة المرتضویّة، 1398 ق .

3. شیخ طوسی _ محمّد بن حسن جَهرودی (م 460 ق)، قرب الاسناد،

4. شیخ طوسی _ محمد بن حسن جَهرودی (م 460 ق)، الأمالی، تحقیق مرکز تحقیقات مؤسسه بعثت، قم، مؤسسة البعثة 1407 ق .

5. شیخ طوسی _ محمّد بن حسن جَهرودی (م 460 ق)، الخلاف، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1407 _ 1414 ق .

6. شیخ طوسی _ محمّدبن حسن جَهرودی (م 460 ق)، الاستبصار، بیروت، دار التعارف، 1401 ق.

7. شیخ طوسی _ محمّدبن حسن جَهرودی (م 460 ق)، الغیبه، بیروت، دار التعارف، 1401 ق.

8. شیخ طوسی _ محمّدبن حسن جَهرودی (م 460 ق)، تهذیب الأحکام، بیروت، دار التعارف، 1401 ق.

9. صادقی، سید غلام حسین، اهل البیت_ علیهم السلام_ و با سوادی از دین پس از رسول خدا_7_ .

10. صبحی صالح، نهج البلاغه، دارالاسوه.